واکاوی تحولات شتابنده و پیچیده سوریه

این روز‌ها رویداد‌های پرشتاب سوریه در راس توجه محافل و رسانه‌ها و افکار عمومی قرار گرفته و پرسش‌های متعددی را نسبت به ابعاد، چرایی و دورنمای این تحولات برانگیخته است. از یک سو با توجه به حضور سوریه در محور مقاومت و پایداری در جنگ و بحران ده ساله، پیشروی غافلگیرانه گروه‌های تروریستی در شمال غرب این کشور که در حال تسری به مناطق مرکزی و جنوبی است، شگفتی و نگرانی‌هایی را ایجاد کرده و این سوال مطرح است که چرا مناطق سوریه یکی پس از دیگری بدون مقاومت قابل توجهی تحت تصرف تروریست‌ها در می‌آید؟ اهداف و انگیزه‌های این گروه‌ها چیست و چه کشور‌هایی پشت سر آنها قرار دارند؟ همزمانی این حملات با اعلام آتش بس در لبنان چه مفهومی دارد و بالاخره دورنما و سناریو‌های احتمالی و وضعیت سوریه به طور خاص و جبهه مقاومت به شکل عام چه خواهد بود؟
۱) شرح ماجرا
در بامداد چهارشنبه ۷ آذرماه ۱۴۰۳، ائتلافی از گروه‌های تروریستی شامل هیئت تحریر الشام (HTS) (جبهه النصره سابق) و گروه‌هایی از ارتش آزاد (FSA) تحت حمایت ترکیه حملاتی را در استان ادلب در شمال غرب سوریه علیه ارتش این کشور سامان داده و ضمن تصرف مناطق باقیمانده در ادلب وارد حلب بزرگترین شهر سوریه در شمال شدند و در ادامه با پیشروی در جنوب به شهر حماه رسیدند. همچنین پیشروی‌های تحریر الشام در درعا جنوب سوریه تا خود دمشق ادامه یافت. منابع رسانه‌ای معارضین همچنین می‌گویند که گروه‌های محلی در مناطق جنوبی سوریه فعال شده و اتاق عملیات جنوب را برای هدایت تصرف دمشق تشکیل داده اند.
برخی اخبار نیز حاکی از آن است که نیرو‌های کُرد متحد آمریکا (SDF) علاوه بر اینکه دیرالزور را تحت کنترل گرفتند، بر گذرگاه راهبردی مرزی سوریه و عراق (البوکمال) مسلط شده اند.
این گذرگاه مرزی به عنوان مسیر اتصال ایران به حزب‌الله از خاک عراق و سوریه شمرده می‌شود که در حال حاضر قطع شده است. همچنین گفته می‌شود علاوه بر تحریرالشام، تحرکاتی از سوی داعش نیز وجود دارد، اما در حال حاضر نیرو‌های الجولانی و همچنین نیرو‌های کرد تحت حمایت آمریکا بیشترین تحرکات میدانی را در سوریه دارند.
تحریرالشام و ارتش آزاد سوریه، برای تصرف حلب از مدت‌ها پیش آموزش دیده بودند، با این امید که مناطق بیشتری از کنترل دولت سوریه به درآورند و نیروهایشان را از بمباران‌های نیروی هوایی سوریه در ادلب محافظت کنند.
طبق گزارش‌های میدانی دو نبرد همزمان در چهارشنبه گذشته آغاز شد؛ اولی عملیاتی با نام «دفع تجاوز» بود که توسط تحریرالشام هدایت شد و دومی عملیات «سپیده‌دم آزادی» بود که ارتش آزاد سوریه آن را فرماندهی کرد. ارتش آزاد سوریه موفق شد مواضع نظامی راهبردی مانند پایگاه هوایی کویرس، نیروگاه حرارتی حلب، منبع اصلی برق واقع در ۱۵ مایلی شرق حلب و کارخانه‌های دفاعی در یک مجتمع نظامی- صنعتی در جنوب شرقی حلب را تصرف کند.
معارضین همچنین زندان حماه را تصرف کرده و زندانیان آن را آزاد کرده‌اند. گفتنی است حماه در موقعیتی راهبردی در یک تقاطع کلیدی در غرب و مرکز سوریه واقع شده است و خطوط تامین مستقیم بین دمشق و حلب را فراهم می‌کند. در عین حال شهر حماه از دیرباز پایگاه مقاومت مسلحانه سنی‌های مخالفان دولت سوریه و گروه‌های افراطی علیه حزب بعث سوریه بوده و کشتار سال ۱۹۸۲ همچنان در اذهان مردم این شهر باقی مانده است. شاید به همین دلیل است که ابو محمد الجولانی، رهبر «هیات تحریر الشام» که این درگیری‌ها را رهبری می‌کند با انتشار ویدیویی مدعی شد با ورود نیروهایش به شهر حماه می‌خواهند یک زخم ۴۰ ساله را التیام بخشند.
در مجموع عملکرد ارتش سوریه در فرماندهی و کنترل و روحیه دچار شکست کامل شد و نتوانست در مقابل حمله رعدآسای تحریرالشام و ارتش آزاد مقاومت کند. البته نیروی هوایی روسیه و ارتش سوریه به بمباران نیرو‌های مهاجم در مناطق پرداختند، اما حجم و کارآیی این بمباران‌ها در حدی نبود که مانع پیشروی آنان شود.
ارتش آزاد سوریه پس از درگیری با ارتش سوریه، منطقه تدمر (پالمیرا) در حومه شرقی استان حمص را تصرف کرده و پس از آن در حومه شرقی استان حمص پیشروی کردند.
ارتش آزاد پس از درگیری با نیرو‌های ارتش سوریه، شهرستان تدمر را تصرف کرده و علاوه بر آن، کنترل یک منطقه راهبردی بین حمص و دیرالزور، یک روستا و یک کوه مهم در اطراف جاده تدمر- دمشق را نیز به دست گرفت.
پس از حمص نوبت به دمشق پایتخت رسید که در نهایت منجر به سقوط نظام بشار اسد شد.
گفته می‌شود گروه‌های تروریستی اواخر تابستان سال جاری آماده سازی برای عملیات نظامی را آغاز کرده بودند، اما به دلایلی این عملیات به مرحله پس از آتش بس میان رژیم صهیونیستی و لبنان موکول شد. زمان بندی تحریر الشام برای حمله مبتنی بر این محاسبه بود که ارتش سوریه و نیز متحدان سوریه دچار نوعی ضعف و انفعال شده و در نتیجه از کارآیی لازم برای دفاع مورد هدف برخوردار نیستند.
۲) اهداف و انگیزه‌ها
در سطح میدانی و تاکتیکی، تحریر الشام مدعی است حملات خود را در پاسخ به ادامه حملات نیرو‌های دولت سوریه و متحدان آنها در بمباران مناطق تحت کنترل مخالفان در حومه ادلب انجام داده است. تحریرالشام به رهبری احمد الشرع معروف به ابومحمد الجولانی، از سال‌ها پیش از طریق اتئتلاف با سایر گروه‌های همسو و با تثبیت موقعیت خود در ادلب و تشکیل حاکمیت خودگردان تحت عنوان «دولت نجات سوریه»، در صدد توسعه طلبی در شمال بوده و با حمایت‌های خارجی از یک سو و سوء استفاده از برخی نارضایتی‌ها در داخل، حملات خود را کلید زد.
در واقع هدف اولیه از این عملیات، توسعه مناطق موسوم به کاهش تنش در ادلب از جمله شهر‌های خان شیخون، معرات النعمان و سراقب بود که دولت سوریه در سال ۲۰۲۰ طی یک حمله بزرگ آن را آزاد کرده بود. اما به دنبال ضعف و فروپاشی که در میان صفوف نیرو‌های ارتش سوریه در حومه غربی حلب رخ داد، تروریست‌ها وسوسه شدند تا دامنه عملیات خود را گسترش داده وبه سوی شهر حلب و مناطق جنوبی آن پیشروی کنند.
اما در سطح کلان و راهبردی، هدف اصلی گروه‌های تروریستی سرنگونی نظام بشار اسد و تسلط بر سوریه بود. جولانی رهبر تحریر الشام در اولین مصاحبه رسانه‌ای خود پس از سال‌ها با شبکه CNN در مکانی نامشخص در سوریه با بیان اینکه سرنگونی بشار اسد هدف نهایی ماست گفت: وقتی از اهداف صحبت می‌کنیم، هدف انقلاب همچنان سرنگونی این رژیم است. این حق ماست که از تمامی ابزار‌های موجود برای دستیابی به این هدف استفاده کنیم. جولانی افزود باید یک چارچوب قانونی در سوریه وجود داشته باشد تا از همه اقلیت‌ها و فرقه‌ها محافظت کند و هیچ‌کس حق ندارد گروهی دیگر را از بین ببرد. الجولانی در این مصاحبه خواستار خروج نیرو‌های خارجی از سوریه شد و افزود سوریه شایسته نظام حکومتی مبتنی بر نهاد‌ها است. وی اظهار داشت که هیئت تحریر الشام یک وسیله است و زمانی که فرصت مناسب فرا برسد، منحل خواهد شد.
در هر حال جاه طلبی تحریرالشام و رهبر آن احمد الشرع معروف به جولانی در سایه حمایت‌های برخی ازاطراف خارجی باعث رقم خوردن تحولات کنونی در سوریه شده و البته اینکه آیا تحریرالشام به اهداف خود به طور کامل دست یابد جای تردید وجود دارد، به ویژه آن که این گروه همچنان در لیست تروریسم قرار دارد و با توجه به مخالفت‌ها حتی از سوی حامیان، قادر به کسب قدرت یک جانبه در سوریه نخواهد بود.
اهداف و انگیزه‌های حامیانی، چون ترکیه، آمریکا و رژیم صهیونیستی نیز با توجه به شرایط جدید منطقه متفاوت است که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.
۳) عوامل پیشروی
عوامل متعددی در پس پیشروی سریع گروه‌های مسلح و شکست نیرو‌های بشار اسد در حلب و سایر مناطق سوریه وجود دارد. یکی از این عوامل نفوذ در یک جلسه عالی امنیتی در حلب بود که طی آن یک سردار ایرانی کیومرث پورهاشمی و چند افسر سوری به شهادت رسیدند. نتیجه این رخداد، ایجاد هرج و مرج در عملیات امنیتی شهر و بروز ترس در میان مقامات شهری بود. عامل دیگر استفاده از عناصر مخفی در داخل حلب بود که با شورشیان هماهنگ بودند. نکته دیگر آن بود که شورشیان اهداف خود را انتخاب کردند و مکان‌های مستحکم‌تری مانند آکادمی نظامی و دانشکده توپخانه را دور زدند.
از سوی دیگر، روسیه به عنوان حامی اصلی سوریه، درگیر جنگ اوکراین شده و ائتلافی که در دوره ۲۰۱۵-۲۰۲۰ برای حمایت از نظام سوریه شامل نیرو‌های منظم و نامنظم روسیه (به ویژه گروه واگنر) به وجود آمد، توان سابق خود را از دست داد. به طور طبیعی، ورود روسیه در جنگ اوکراین، مسکو را بر آن داشت تا بخش زیادی از نیرو‌های خود را از سوریه خارج کند، به ویژه نیروی هوایی، که نقش تعیین کننده‌ای در بیرون راندن مخالفان از حومه دمشق، درعا، قنیطره، حمص، حماه، حلب، ادلب و دیرالزور داشت. اکنون تعداد هواپیما‌هایی که روسیه در حال حاضر در پایگاه حمیمیم در ساحل سوریه دارد تنها ۵ تا ۷ فروند تخمین زده می‌شود. این توضیح دهنده واکنش ضعیف روسیه به پیشروی سریع جناح‌های تروریست‌ها و فروپاشی سریع نیرو‌های نظام در نتیجه عدم پوشش هوایی روسیه است. همچنین عمده نیرو‌های گروه واگنر که پس از شورش رهبر آن یوگنی پریگوژین در ژوئن ۲۰۲۳، بازسازی شد، به دستور پوتین برای انجام ماموریت جدید به آفریقا اعزام شدند.
از دیگر سو، حامیان دیگر سوریه یعنی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و گروه‌های مقاومت شامل شبه نظامیان عراقی، افغانی و پاکستانی و همچنین یگان‌هایی از حزب الله، در کمک به نظام بشار اسد و آزادی مناطقی از جمله حلب در سال ۲۰۱۶ نقش برجسته‌ای داشتند، اما در مقطع پس از عملیات طوفان الاقصی در مهرماه سال گذشته تمرکز محور مقاومت معطوف به جنگ در نوار غزه شد و به ویژه حزب الله لبنان تعداد زیادی از اعضای خود را که در حومه‌های حلب و ادلب مستقر بودند، به سمت لبنان یا جنوب سوریه در نزدیکی جولان و در منطقه قلمون در امتداد مرز سوریه و لبنان بازگرداند.
در واقع در دهه گذشته، حزب الله با حمایت پوشش هوایی روسیه، ستون فقرات و نیروی ضربتی اردوگاه متحدان رژیم سوریه را نمایندگی کرده است و به طور طبیعی، عقب نشینی بسیاری از این نیرو‌ها موجب ایجاد یک خلا میدانی شد که تحریر الشام از آن برای اجرای عملیات خود بهره برداری کرد.
از طرفی، حملات مستمر رژیم صهیونیستی علیه سوریه جهت تضعیف زیرساخت محور مقاومت در این کشور به دنبال جنگ غزه و لبنان افزایش چشمگیری یافت. تعداد این حملات که آشکارا حاکی از همسویی اسرائیل و گروه‌های تکفیری می‌باشد، از ابتدای سال ۲۰۲۴ تاکنون بیش از ۱۵۵ حمله بوده است که تنها ۸۶ حمله تنها در ماه‌های اکتبر و نوامبر انجام شده است و عمدتا شامل مراکز حزب الله و پایگاه‌های سپاه پاسداران ایران و سایر گروه‌های مقاومت بوده است؛ از جمله حمله شدید اسرائیل علیه مقر‌های نیرو‌های مقاومت عراقی در ۲۰ نوامبر در شهر تدمر که موجب تلفات و خسارت‌های قابل توجهی شد.
این در حالی است که ارتش سوریه نیز پس از حدود ۱۴ سال جنگ و درگیری، دچار فرسودگی زیادی شده و از طرفی، بحران منابع انسانی و مالی به ویژه طی سال گذشته موجب شده است که این ارتش فاقد کارآیی لازم در میدان باشد. بنا بر این ارتش سوریه به ویژه با نبود متحدان در زمین و نیروی هوایی روسیه در آسمان قادر به مقابل برق آسای گروه‌های تروریستی نشد، خصوصا آنکه این گروه‌ها به ویژه تحریرالشام طی این سال‌ها با کمک‌های خارجی، به بازسازی و تقویت بنیه خود از نظر سازمانی و تسلیحاتی پرداخته و برای نمونه در عملیات اخیر از سلاح پهپاد به خوبی استفاده کردند؛ و در پایان نظام سوریه با توجه به فشار‌های متعدد در مرحله پسا جنگ به ویژه تحریم‌های کمرشکن غرب و آمریکا خصوصا قانون سزار (قیصر) دچار ضعف و ناکارآمدی زیادی شده بود و قادر به بازسازی نهاد‌ها و به طور خاص ارتش در مرحله پس از جنگ نشد. ساختار بسته و تک حزبی حاکمیت نیز به این امر دامن زد و زمینه‌ای برای اصلاح و بازسازی ایجاد نکرد. همچنین معضلات اقتصادی موجبات نارضایتی مردمی در بسیاری از مناطق به ویژه مناطق اهل سنت را فراهم ساخت و به همین دلیل با ورود شورشی‌ها به شهرهایی، چون حلب، حماه و حمص شاهد مقاومت از سوی مردم نبودیم. از طرفی، گفته می‌شود رفتار حساب شده این گروه‌ها و پرهیز از خشونت نیز در جلب مردم موثر بوده است.
۴) مواضع و نقش بازیگران
آمریکا
البته موضع واشنگتن در قبال تحولات جاری سوریه این است که ادامه امتناع رژیم سوریه از مشارکت در روند سیاسی مندرج در قطعنامه شماره ۲۲۵۴ شورای امنیت سازمان ملل متحد و اتکای آن به حمایت روسیه و ایران، موجب فروپاشی خطوط این رژیم در شمال غرب سوریه شده است. شورای امنیت ملی بایدن در اولین و تنها بیانیه خود، خشنودی‌اش را از ناکامی اسد به دلیل اتکای بیش از حد به روسیه و ایران نشان داد، اما در عین حال ارتباط واشنگتن را با تحریرالشام انکار کرد. این بیانیه تاکید کرد تحریر الشام در لیست گروه‌های تروریستی آمریکا است و رویکرد ضدتروریسم جو بایدن در قبال سوریه، که میراث دولت باراک اوباما است، به این معنی است که سیاست ایالات متحده حول اطمینان از عدم بازگشت داعش طراحی شده است.
در هر حال آمریکا از اینکه راهبرد «حلقه آتش» ایران در شامات و اطراف اسرائیل در اثر تحولات میدانی در این کشور در حال تضعیف شدن است، خشنود است. از طرفی، گفته می‌شود عاموس هاکستاین، فرستاده ویژه ایالات متحده در منطقه ظاهراً در حال مذاکره با اماراتی‌ها در مورد لغو تحریم‌ها علیه دولت اسد در ازای قطع روابط با تهران است.
به نظر می‌رسد شرایط بحرانی در سوریه فرصتی برای کاخ سفید فراهم کرده تا اهداف منطقه‌ای خود را دنبال کند. آمریکا که در خاک سوریه حضور نظامی دارد تلاش دارد با تغییر معادلات در شمال، ضمن اعمال فشار بیشتر بر نظام بشار اسد و نیز جمهوی اسلامی ایران به عنوان حامی اسد، رقابت خود با روسیه را در این کشور وارد مرحله جدیدی کند و احتمالا دولت جدید ترامپ در جریان معامله بر سر بحران اوکراین از آن بهره برداری نماید.
ترکیه
ترکیه در شرایطی که محور مقاومت درگیر جنگ غزه و لبنان بود و نیز در فضای دوره انتقالی پس از پیروز شدن دونالدترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا تلاش کرد از طریق حمایت از گروه‌های تروریستی دست به تغییر موازنه قوا در شمال سوریه بزند تا به اهدافی از جمله تحمیل شروط خود به دولت سوریه در ترتیبات امنیتی در شمال، مقابله با کرد‌های جدایی طلب (شاخه سوری حزب کارگران کردستان)، توافق در باره سرنوشت مناطق شرق فرات و نیز بازگشت بیش از ۳ میلیون آواره سوری دست یابد.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه که تا چند روز قبل نام کشورش به عنوان حامی گروه‌های مخالف سوری شنیده می‌شد، به تازگی موضعی علنی در این باره گرفت که می‌توان آن را حمایت رسمی او از مخالفان اسد قلمداد کرد. اردوغان تصریح کرد جنگجویان سوری به پیشروی خود ادامه می‌دهند و امیدواریم بدون مشکل به این کار ادامه دهند.
رئیس‌جمهور ترکیه با بیان اینکه ما خواهان ادامه تنش در منطقه نیستیم افزود: ما به بشار اسد دست دوستی دراز کردیم، اما او پاسخ نداد. اکنون ادلب، حماه و حمص در دست مخالفان سوری است؛ هدف مخالفان در سوریه دمشق است و پیشروی آنها ادامه دارد.
روسیه
روسیه به عنوان حامی راهبردی سوریه، در تلاش برای آرام کردن اوضاع و حمایت از نظام سوریه در برابر موج تازه تروریسم بود و در سطح میدانی به بمباران شدید گروه‌های تروریستی پرداخت؛ هر چند این کار مانع پیشروی آنها به سمت مناطق مهم به ویژه حلب نشده است.
روسیه در دوره جنگ عملیات هوایی سنگینی در حمایت از نیرو‌های ارتش سوریه انجام می‌داد و برتری هوایی روسیه در جریان جنگ با داعش بسیار تعیین‌کننده و مکمل عملیات‌های زمینی نیرو‌های محور مقاومت بود. اما در این تحولات این اخبار به صورت محدودی به گوش می‌رسید و حتی ادعا‌هایی متضاد با آن وجود دارد. برای نمونه خبرگزاری بلومبرگ به نقل از یک منبع نزدیک به کرملین ادعا کرد که روسیه هیچ برنامه‌ای برای نجات بشار اسد ندارد. همچنین خبرگزاری دولتی روسیه (تاس) گزارش داد که سفارت روسیه در دمشق در پیامی در کانال تلگرامی خود از اتباع خود خواسته است که به دلیل شرایط سخت نظامی و سیاسی در سوریه، این کشور را با پرواز‌های تجاری و از طریق فرودگاه‌های موجود ترک کنند.
هنوز به طور دقیق مشخص نیست که راهبرد روسیه در قبال تحولات سوریه و آنچه پیش روی این کشور است، چه خواهد بود. سوریه از زمان شوروی یکی از مناطق نفوذ روس‌ها بود و قدمت پایگاه نظامی ـ اطلاعاتی آنان در بندر طرطوس این کشور به بیش از پنج دهه می‌رسد.
این در حالی است که با توجه به ضعف و انفعال روسیه در کمک جدی به بشار اسد، برخی تحلیل‌های تایید نشده حاکی از معامله‌ای پنهان میان روسیه و آمریکا بر سر بحران اوکراین می‌باشد و ظاهراً سوریه قربانی این معامله شده است. در هر حال باید تا پایان ماجرا و روشنتر شدن اوضاع باید صبر کرد.
عراق
بر اساس گزارش برخی رسانه‌های عراقی و سوری، برخی از نیرو‌های مقاومت عراق اوایل هفته گذشته وارد سوریه شدند تا به حمایت از دولت این کشور بپردازند، اما مقاومت عراق که در امتداد مرز با سوریه بسیج شده اعلام کرده است که این اقدام صرفاً پیشگیرانه است تا از سرایت درگیری‌ها به عراق جلوگیری شود. این در حالی است که دولت عراق ضمن آنکه نگران تحولات سوریه است، اما تمایلی به دخالت در این کشور ندارد.
مقتدی صدر رهبر جریان صدر نیز در پیام خود تاکید کرد اوضاع کشور عزیز همسایه سوریه را با دقت زیر نظر داریم و به غیر از دعا چیزی برای تمام اقشار و طوایف ملت آزاده و سرافراز آن نداریم. صدر افزود: ما همچنان بر موضع خود درباره عدم دخالت در امور سوریه و قرار نگرفتن در مقابل تصمیمات مردم سوریه هستیم چرا که مردم این کشور تنها مرجع تصمیم درباره سرنوشت خود هستند.
در این میان، گروه‌های مقاومت قائل به کمک به نظام بشار اسد در برابر موج تازه تروریسم هستند، اما با توجه به شرایط خاص عراق و دشواری‌های میدانی و نیز موضع جمهوری اسلامی ایران به عنوان حامی‌های اصلی گروه‌های مقاومت، حضور مستقیم آنان در سوریه و وورد در نبرد با مانع مواجه است.
رژیم صهیونیستی
رژیم صهیونیستی از یک سو نسبت به تحولات سوریه خشنود است، زیرا یکی از حلقه‌های مهم زنجیره‌های مقاومت در حال تضعیف و فروپاشی است و در این راستا حملات تحریر الشام با منافع اسرائیل همسویی و همگرایی داشته است. اما از طرف دیگر، رژیم صهیونیستی نگران تحولات سوریه و به ویژه قدرت یافتن گروه‌های اسلامگرا در سوریه و منطقه می‌باشد، تا جایی که برخی معتقدند وجود بشار اسد لاییک در حاکمیت به شرط دور شدن از محور مقاومت برای اسرائیل مطلوبتر خواهد بود.
در همین راستا، ارتش اسرائیل اعلام کرده است با توجه به تحولات جنگی در سوریه و پیشروی گروه‌های تروریستی، تصمیم گرفته نیرو‌های زمینی و هوایی به جولان اعزام کند. از این منظر اسرائیل با لشکر کشی به قنیطره به دنبال ایجاد منطقه حائلی با سوریه است که بتواند بر جولان اشغالی مسلط بماند.