اهداف روسیه از لغو قرارداد غلات دریای سیاه

«دیمیتری پسکوف» سخنگوی ریاست‌جمهوری روسیه از فسخ و عدم تمدید توافق صادرات غلات از بنادر اوکراین در دریای سیاه خبر داد. پسکوف طی نشست خبری در کرملین گفت: «قرارداد صادرات غلات اوکراینی از طریق دریای سیاه امروز به پایان می‌رسد و این توافق برای روسیه عملاً فسخ شده است». به گزارش خبرگزاری «اسپوتنیک»، وی اما تصریح کرد: «روسیه بلافاصله پس از برآورده‌شدن خواسته‌هایش ذیل توافقنامه صادرات غلات، به آن بازخواهد گشت». سخنگوی کرملین توضیح داد: «ما از عمق هماهنگی بین کی‌یف، پایتخت‌های کشورهای اروپایی و ناتو آگاه هستیم».

هدف از توافق غلات دریای سیاه

این توافقنامه که توسط سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه و الکساندر کوبراکوف، وزیر زیرساخت اوکراین در ژوئیه سال گذشته در استانبول امضا شد، یک کریدور امن برای صادرات غلات اوکراین از سه بندر اودسا، یوژنی و چورنومورسک ایجاد کرد. بر اساس این توافق، ائتلافی از کارکنان ترکیه، اوکراین و سازمان ملل، بارگیری غلات در کشتی‌های بنادر اوکراین را از طریق دریای سیاه برنامه‌ریزی می‌نمودند. منازعه اوکراین منجر به محاصره واقعی دریای سیاه شد و در نتیجه صادرات اوکراین به یک‌ششم سطح قبل از جنگ کاهش یافت و در نتیجه موجب افزایش چشمگیر قیمت غلات شد، هدف از این توافق کمک به جلوگیری از قحطی با تزریق بیشتر گندم، روغن آفتاب‌گردان، کود و سایر محصولات به بازارهای جهانی باهدف بشردوستانه بود. این توافق به کاهش قیمت‌ها و کاهش بحران جهانی غذا کمک کرده است تا جایی که قیمت گندم، ماده اصلی نان، در سال جاری تاکنون حدود ۱۷ درصد و ذرت حدود ۲۶ درصد کاهش‌یافته است. به‌طورکلی غلات نقش مستقیمی در کاهش بحران جهانی غذا ایفا کرده است و کارگروه نجات بین‌المللی این توافق غلات را "راه نجاتی برای ۷۹ کشور و ۳۴۹ میلیون نفر در خط مقدم ناامنی غذایی" می‌داند و از طرفی طبق گزارش سازمان ملل تقریباً ۴۴ درصد از صادرات مذکور به کشورهای پردرآمد ارسال شده است.

خروج روسیه از توافق غلات دریای سیاه

روسیه از ماه‌ها پیش‌ اعلام کرده بود که شرایط تمدید توافق محقق نشده است چراکه تحریم‌ها علیه نظام بانکی و کشاورزی روسیه برداشته نشده است. دولت روسیه اعلام کرد که هدف این کشور از قطع صادرات غلات اوکراین، تلاش برای محدودکردن درآمدهای کی یف است. اما به نظر می‌رسد روسیه همزمان، چند هدف مهم دیگر را نیز دنبال می‌کند. مسکو تایمز با انتشار گزارشی در همین رابطه، ضمن تأیید وصول درخواست «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل از پوتین برای عدم خروج از توافق غلات اوکراین، به گلایه از عدم تأمین برخی خواسته‌های مهم روسیه از دبیرکل پرداخته و اعلام کرد که طی ماه‌های گذشته، قول گوترش برای اتصال مجدد بانک روسی به سامانه سوئیفت عملیاتی نشده است. این نشریه از قول یک دیپلمات ارشد اتحادیه اروپا نوشت: «گوترش تلاش‌هایی برای تشویق اتحادیه اروپا به تأمین دست‌کم برخی خواسته‌های روسیه داشته که رهبران بروکسل زیر بار چنین وساطتی نرفته است». به نظر می‌رسد مقام‌های روسیه در نظر دارند از صادرات غلات اوکراین به‌عنوان اهرم فشاری در راستای تحمیل خواسته‌های خود به غرب و کاستن از فشار تحریم‌های اقتصادی همه‌جانبه علیه مسکو استفاده نمایند؛ موضوعی که شاید در میان‌مدت بتواند فشار اقتصادی بر شهروندان اروپایی را افزایش داده و پایتخت‌های حوزه یورو را متقاعد به گردن‌نهادن به برخی خواسته‌های مسکو نماید.

مسئله بعدی اینکه «ولادیمیر پوتین»، طی سخنانی پیش‌بینی کرد که سال جاری درخواست‌های خارجی زیادی برای خرید غلات از روسیه به کشورش ارسال خواهد شد. وی همچنین در جریان برگزاری اجلاس روسیه - آفریقا در سنت پترزبورگ تأکید کرد که روسیه به دنبال تقویت دوستی با مردم آفریقا بوده و صادرات غلات خود به این کشورها را ادامه خواهد داد؛ لذا به نظر می‌رسد، پوتین به دنبال انحصاری سازی غلات و بازار جهانی آن است تا بتواند از یک سو قیمت‌گذاری ترجیحی بنا به نوع روابط خود با کشور هدف صادرات در زمینه غلات داشته باشد و از سوی دیگر، نبض حیاتی غرب در تأمین مواد غذایی را به‌عنوان اهرم فشار در دست بگیرد.

چالش های لغو توافق برای غرب و اوکراین

اوکراین از زمان آغاز درگیری، حجم قابل‌توجهی غله را از طریق کشورهای اتحادیه اروپای شرقی صادر کرده است. بااین‌حال، چالش‌های لجستیکی زیادی وجود داشته است، از جمله این چالش‌ها مشکلات کریدور ریلی است. موضوع دیگر این است که جریان غلات اوکراینی از طریق شرق اتحادیه اروپا باعث ناآرامی در میان کشاورزان این منطقه شده که می‌گویند آنها را بدون بازار برای محصولات خود رها کرده است. در نتیجه، اتحادیه اروپا به پنج کشور بلغارستان، مجارستان، لهستان، رومانی و اسلواکی اجازه داد تا فروش داخلی گندم، ذرت، کلزا و تخمه آفتاب‌گردان اوکراینی را ممنوع کنند. همچنین انتظار می‌رود امسال در شرق اتحادیه اروپا برداشت‌های بیشتری صورت گیرد و انتظار می‌رود بنادر کلیدی مانند کنستانتا در رومانی، برای رسیدگی به حجم غلاتی که دریافت می‌کنند، مشکل داشته باشند که منجر به ازدحام و تأخیر حمل‌ونقل خواهد گردید.

ناتوانی اوکراین در انتقال غلات مازادش به بازار‌های جهانی، در حال حاضر بخش بزرگی از صنعت کشاورزی و تولید غلات اوکراین را از بین برده است. با ادامه روند فعلی، اقتصاد اوکراین رو به نابودی خواهد رفت. حتی اگر غرب قول کمک به اوکراین را برای بازسازی این کشور بدهد، باز هم اوکراین بدون برخورداری از اقتصادی مولد، نخواهد توانست این روند را به شکل طبیعی طی کند. روس‌ها با این تاکتیک‌هایی همچون سخت کارکردن در درازمدت را به‌خوبی آشنا هستند و این تاکتیک روشی مطمئن برای روس‌ها است تا بتوانند اوکراین را به‌زانو دربیاورند. البته روسیه هم مشکلات خودش را دارد، بنابراین فشار این کشور بر اوکراین ممکن است آن‌قدری نباشد که انتظارش را دارند، اما اقداماتی که تاکنون به آن دست‌زده‌اند طوری طراحی شده که بتواند در بازه‌های زمانی میان و بلندمدت در آینده به کی‌یف فشار بیشتری وارد بیاورد.

از طرفی بسیاری از مالکان کشتی‌ها تمایلی به ورود کشتی‌های خود به منطقه جنگی بدون موافقت روسیه ندارند و در صورت موافقت نیز نیازمند تضمین‌های بیمه‌ای خطر جنگ بوده که هزاران دلار هزینه دارد؛ بنابراین استفاده از کریدور دریای سیاه بدون مجوز روسیه دارای ریسک‌ها و هزینه‌ها بالایی است.

تأثیرات جهانی لغو توافق

پهپادهای روسی، محل قرارگیری گذرگاه رود دانوب را که اوکراین از آن به‌عنوان محلی مناسب برای انبار غلات و همچنین مسیر جایگزین دریای سیاه برای اتصال به اروپا استفاده می‌کرد را هدف حمله قرار داده‌اند. این اقدام روسیه منجر به ایجاد ترس در بازارهای جهانی شد. به‌طوریکه طی همان روز، قیمت انواع غلات به طور متوسط بیش از ۱۷ درصد در بازارهای جهانی افزایش داشت. ترس از اقدام روسیه برای قطع تنها نقطه اتصال پایانه‌های غلات اوکراین به اروپا و در نتیجه، کاهش عرضه غلات اساسی در جهان منجر به این افزایش قیمت شد؛ اقدامی که در صورت دائمی شدن، می‌تواند ۳۳ میلیون تن غلات صادراتی اوکراین را که در پی حصول توافق با روسیه به بازارهای جهانی تزریق می‌شد را به‌طورکلی از محو نماید و از سوی دیگر غلات ذخیره در انبارهای برزیل و استرالیا نیز پاسخگوی نیازهای جهانی به‌ویژه در بخش‌هایی چون خاورمیانه، شمال آفریقا و چین نخواهد بود.

از طرفی بسیاری از مالکان کشتی‌ها تمایلی به ورود کشتی‌های خود به منطقه جنگی بدون موافقت روسیه ندارند و در صورت موافقت نیز نیازمند تضمین‌های بیمه‌ای خطر جنگ بوده که هزاران دلار هزینه دارد؛ بنابراین استفاده از کریدور دریای سیاه بدون مجوز روسیه دارای ریسک‌ها و هزینه‌ها بالایی است.

جمع‌بندی

باتوجه‌به مجموعه فرضیه‌ها و موارد مطرح شده در بالا می‌توان به این نتیجه رسید که مسکو عزم خود را برای امتیاز گرفتن از غرب در برابر غلات جزم کرده است؛ لذا در بهترین شرایط می‌توان امیدوار بود که توافقی مشابه توافق سال ۲۰۲۲ احتمالاً با پادرمیانی مجدد ترکیه با روسیه منعقد شود که بر اساس آن، اوکراین بتواند صادرات غلات خود را از سر گیرد. اما باتوجه‌به خواسته‌های دولت روسیه، حصول چنین توافقی چندان کار ساده‌ای نخواهد بود. با این حساب، در روندهای آینده می‌بایست منتظر افزایش قیمت غلات به‌ویژه گندم، ذرت و دانه‌های روغنی در سطح جهانی باشیم که چنین موضوعی می‌تواند منجر به افزایش تورم در بخش مواد اولیه و محصولات غذایی در سطح جهانی شود.