مزایای ژئواکونومیکی پروژه جدید گازی برای تهران

هفته گذشته، دولت ترکیه از توافق بین اپراتور دولتی بوتاش ترکیه و ترکمن‌گاز ترکمنستان خبر داد. بر اساس این توافق، جریان گاز بین دو کشور برقرار و از اول مارس ۲۰۲۵ آغاز می‌شود. بر اساس یک قرارداد سوآپ، ترکمنستان با استفاده از زیرساخت‌های گاز موجود ایران سالانه تا ۲ میلیارد متر مکعب به ترکیه عرضه خواهد کرد. این گاز به ایران ارسال و ترکیه نیز همین حجم را از طریق خط لوله گاز طبیعی ایران و ترکیه دریافت خواهد کرد.

این توافق به دنبال سال‌ها مذاکره بوده و بازتاب راهبرد کلان ترکیه برای تثبیت جایگاه خود به‌عنوان یک هاب انرژی منطقه‌ای است. در حالی که این قرارداد سوآپ به هدف بلندمدت ترکیه برای تنوع بخشیدن به واردات انرژی و کاهش وابستگی به گاز روسیه کمک می‌کند، اختلافات ژئوپلیتیکی پایداری گاز ترکمنستان را به عنوان یک منبع تامین قابل اعتماد مختل می‌کند.

اهمیت ترکمنستان

ترکمنستان با ذخایر انرژی و تولید خود، جایگاه کلیدی در میان تامین کنندگان و مصرف کنندگان گاز طبیعی در منطقه قرار دارد. بر اساس داده‌های رسمی، ترکمنستان که ذخایر گاز طبیعی آن تقریباً ۱۵ تریلیون متر مکعب تخمین‌زده می‌شود، تلاش می‌کند تا تولید خود را افزایش و حجم صادرات گاز طبیعی و گسترش جغرافیای صادراتی خود را توسعه دهد.

ترکمنستان در سال ۲۰۲۰، بیش از ۶۶ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید کرد که در نتیجه اجرای پروژه‌های سرمایه‌گذاری با هدف توسعه بخش انرژی، این رقم در سال۲۰۲۱ به ۸۳ میلیارد متر مکعب افزایش یافت. بنابراین، بالاترین سطح تولید سالانه گاز طبیعی از زمان استقلال این کشور به دست آمد.

این کشور، بزرگترین تولید کننده گاز طبیعی در آسیای مرکزی با میانگین تولید سالانه ۸۰ میلیارد متر مکعب، بیش از نیمی از این میزان را صادر می‌کند. سالانه حدود ۳۵ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید شده در ترکمنستان در داخل کشور مصرف می‌شود و ۴۰ میلیارد مترمکعب آن از طریق روسیه، ازبکستان و چین صادر می‌شد. الان پس از جنگ اوکراین، روسیه واردات را متوقف و قرارداد با ازبکستان نیز بلاتکلیف است، بنابراین بیشترین صادرات آن به چین است که این امر باعث افزایش قدرت چانه زنی پکن می‌شود؛ بنابراین ترکمنستان به دنبال تنوع بخشیدن به بازار‌های صادراتی خود از جمله ترکیه و ایران است.

در وقع، توافق ترکیه با ترکمنستان نشان دهنده گامی مثبت در تلاش این کشور برای تنوع بخشیدن به واردات انرژی است.

این کشور برای صادرات به ترکیه و در نهایتاً اروپا، دو مسیر ترانس خزر (از طریق دریای خزر) و زیرساخت‌های ایران پیشرو دارد که به دلیل که اشاره می‌شود، حداقل در کوتاه مدت پروژه ترانس خزر با موانع جدی روبه‌رو است که تحقق آن را با پرسش‌های اساسی مواجه می‌کند.

مسیر دریای خزر؛ موانع حقوقی و سیاسی

ترکیه و ترکمنستان از سال‌ها پیش خط لوله مستقیم از طریق دریای خزر به آذربایجان و سپس اتصال به کریدور گاز جنوبی را بررسی کردند. اگرچه این پروژه از نظر فنی امکان‌پذیر است، اما با چالش‌های سیاسی و حقوقی قابل توجهی مواجه است.

در این میان، مانع اصلی حل نشدن وضعیت حقوقی دریای خزر است. پنج کشور ساحلی - آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، ایران و روسیه - کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر را در ۱۲ اوت ۲۰۱۸ امضا کردند. هرچند این کنوانسیون توسعه خط لوله را تسهیل می‌کند، اما مسائل حقوقی کلیدی به‌ویژه ترسیم بستر دریا را حل‌نشده باقی می‌گذارد.

روسیه و ایران خط لوله ترانس خزر را تهدیدی برای نفوذ خود بر صادرات انرژی منطقه می‌دانند. به ویژه مسکو نسبت به افزایش صادرات گاز ترکمنستان به بازار‌هایی که زیرساخت‌های روسیه را دور می‌زند، نگاه بدبینانه دارد. برای نمونه، ترکیه سالانه بیش از ۵۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی مصرف و روسیه بیش از ۴۰ درصد از نیاز آن را تامین می‌کند.

فراتر از موانع ژئوپلیتیکی، موفقیت خط لوله ترانس خزر به تضمین تعهدات مالی بلندمدت نیز بستگی دارد. زیرساخت خط لوله به سرمایه‌گذاری گسترده نیاز دارد و سرمایه گذاران معمولاً برای اطمینان از سودآوری، قرارداد‌های عرضه حداقل ۲۰ سال را درخواست می‌کنند. به عنوان مثال، قرارداد ترک استریم با روسیه ۳۰ساله و قرارداد خط لوله گاز ایران و ترکیه ۲۵ سال است. بدون ضمانت‌های بلندمدت مشابه از سوی ترکمنستان و آذربایجان، امکان‌سنجی اقتصادی خط لوله ترانس خزر، با ابهام مواجه است.

افزایش اهمیت ایران

با شرایط موجود، موقعیت سرزمینی ایران بهترین گزینه برای تحقق اهداف ترکمنستان است. باید توجه داشت که در شرق ایران دو بازار بزرگ گاز یعنی پاکستان و هند قرار دارد که پس از توقف خط لوله «صلح» به دلیل دخالت‌های ایالات متحده، پروژه «تاپی» برای انتقال گاز ترکمنستان به این کشور‌ها از طریق افغانستان مطرح شد که به دلایل مختلف تاکنون اجرایی نشده است.

بنابراین، ایران می‌تواند در گشودن بازار‌های جدید برای گاز ترکمنستان نقش محوری داشته باشد که با برنامه تهران برای تبدیل شدن به هاب گاز منطقه‌ای همسو است. برای نمونه، سال گذشته ترکمنستان و عراق قرارداد صادرات گاز سالانه ۱۰ میلیارد مترمکعب را منعقد کرده‌اند که براساس اظهارات رسمی، امکان تامین بیش از ۵۰ درصد نیاز گازی عراق برای تولید برقرار پوشش می‌دهد. باید توجه به موقعیت جغرافیایی دو کشور، این قرارداد نیز به همکاری و مشارکت ایران نیاز است.

اکنون نیز پروژه ترکمنستان- ایران- ترکیه می‌تواند مسیر صادرات گاز ترکمنستان به اروپا از طریق ایران را هموار کرد. باید توجه داشت که حجم صادرات در مرحله اولیه ۲ میلیارد مترمکعب عنوان شده، اما در صورت رضایت از این همکاری و توسعه زیرساخت‌ها، امکان گسترش آن وجود دارد. در واقع این پروژه علاوه بر مزایای مهم برای ترکمنستان، نقش ایران به هاب گاز تقویت و اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ایران را افزایش می‌دهد.

بدون تردید، این همکاری تاثیر مثبت بر انگیزه روسیه برای همکاری گازی و صادرات از طریق ایران به کشور‌های همسایه و پیرامونی مانند هند خواهد داشت. بطوریکه، این موضوع در دیدار روسای جمهور دو کشور نیز مطرح شده است.

در مجموع، آغاز صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق ایران می‌تواند بستر مناسبی برای پروژه‌های مشابه برای صادرات گاز کشور‌های دیگر مانند روسیه و جمهوری آذربایجان باشد. در واقع، هرچند ایران به عنوان دومین دارنده گاز به دلیل تحریم‌ها وعدم سرمایه‌گذاری تاکنون نتوانسته بازار‌های بزرگی را تصاحب کند، اما می‌تواند از جایگاه سرزمینی استفاده و نقش خود را در این بازار بزرگ پررنگ کند.