همکاری تهران و ریاض کلید مهار بحرانهای خاورمیانه

در ماه‌های اخیر، روابط ایران و عربستان شاهد تحولات تازه‌ای بوده است، به ویژه پس از حمله رژیم صهیونیستی به خاک ایران، فضای سیاسی میان دو کشور رنگ و بوی تازه‌ای به خود گرفته است. هرچند پس از امضای توافق صلح در مارس ۲۰۲۳، سعودی‌ها گام‌های چشمگیری در مسیر تقویت مناسبات دوجانبه برنداشتند، اما تحولات پرشتاب خاورمیانه، تهران و ریاض را بار دیگر به سوی همکاری نزدیکتر سوق داده است.

دیدار‌های پی‌درپی مقامات دو کشور نشان از اراده مشترک برای گسترش تعاملات دارد. محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور ایران، روابط تهران و ریاض را صمیمانه و دوستانه توصیف کرده و گفت که توسعه این مناسبات از اولویت‌های دولت چهاردهم است. سفیر ایران در ریاض هم اعلام کرد که در دو ماه آینده شاهد روز‌های پرتحرک و تحولات ملموس در مسیر همکاری‌های دوجانبه خواهیم بود، نکته‌ای که نشان از عزم جدی دو کشور برای شکل‌دهی به آینده‌ای باثبات‌تر در منطقه محسوب می‌شود.

با توجه به ظرفیت‌های گسترده‌ای که ایران و عربستان در حوزه‌های گوناگون در اختیار دارند، گسترش روابط میان دو کشور نه تنها به سود تهران و ریاض خواهد بود بلکه آثار مثبتی بر سراسر منطقه برجای می‌گذارد.

حوزه انرژی، گسترده‌ترین بستر همکاری میان ایران و عربستان به شمار می‌رود، دو قدرتی که با در اختیار داشتن حدود ۳۷ درصد از ذخایر اثبات‌شده نفت خام جهان و سهم چشمگیری از منابع گاز طبیعی، ظرفیتی بی‌سابقه برای شکل‌دهی به ائتلافی مؤثر در بازار جهانی انرژی دارند. هماهنگی در استخراج، پالایش، انتقال و صادرات انرژی، به ویژه در شرایط نوسان بازار جهانی می‌تواند ثبات قیمتی ایجاد کرده و تأثیر عوامل سیاسی را کاهش دهد. پروژه‌های مشترک در انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه زیرساخت‌های انتقال برق و گاز و همگرایی در سیاست‌های اوپک، نمونه‌ای از شراکت اقتصادی سازنده در خلیج فارس است. در واقع، همکاری ایران و عربستان در عرصه انرژی، فراتر از منافع اقتصادی، می‌تواند زمینه‌ساز استقلال بیشتر دو کشور، تثبیت امنیت انرژی جهانی و افزایش وزن ژئوپلیتیکی آنها در معادلات بین‌المللی شده و گامی به سوی شراکت راهبردی به جای رقابت باشد.

یکی از حوزه‌هایی که اخیراً در روابط ایران و عربستان شاهد پیشرفت‌هایی بوده، همکاری بهداشتی و درمانی است. در حوزه سلامت و بهداشت، دو کشور توافق کرده‌اند همکاری‌های علمی و دانشگاهی را توسعه دهند. محور‌های اصلی این تعامل شامل تبادل استاد و دانشجو، برگزاری کنگره‌های علمی و ارتقای زیرساخت‌های درمانی است. این همکاری‌ها با وجود کوتاه بودن سهم آن نسبت به سایر حوزه‌ها، ماهیت انسانی و غیرتنش‌زا داشته و بستری برای اعتماد و تعامل پایدار فراهم می‌آورد. سرمایه‌گذاری مشترک در بخش دارو و تجهیزات پزشکی و تبادل تجربه‌های علمی می‌تواند زیرساخت‌های درمانی دو کشور را تقویت کند و به ایجاد زنجیره تأمین منطقه‌ای مقاوم در برابر تحریم‌ها و بحران‌ها کمک نماید. از سوی دیگر، تبادل استاد و دانشجو موجب ارتقای سطح علمی دانشگاه‌های علوم پزشکی و گسترش همکاری‌های آموزشی می‌شود.

یکی از نکات برجسته در روابط ایران و عربستان، دستیابی به توافقات مشترک در حوزه برق و آب است. برای نخستین‌بار، دو کشور درباره مدیریت منابع آبی به تفاهم رسیده‌اند، اقدامی که از منظر منطقه‌ای کم‌سابقه به شمار می‌آید. وزیر نیرو آمادگی ایران برای انتقال تجربیات خود در زمینه مدیریت منابع آب و برق به دیگر کشور‌های اسلامی از جمله عربستان را اعلام کرده است. اهمیت این توافق به این دلیل است که آب و برق از اساسی‌ترین دغدغه‌های جوامع منطقه محسوب می‌شوند و همکاری مشترک در این عرصه می‌تواند پایه‌ای مستحکم برای توسعه همکاری‌های زیربنایی میان دو کشور ایجاد کند. در این میان، ایران در سال‌های اخیر با اتکا به شرکت‌های دانش‌بنیان، پیشرفت‌های قابل‌توجهی در زمینه مدیریت منابع آب، بهینه‌سازی مصرف انرژی و توسعه فناوری‌های نوین در بخش برق داشته است. انتقال این دانش و فناوری‌ها به طرف سعودی می‌تواند گامی مؤثر در اجرای عملی تفاهمات اخیر باشد. به باور کارشناسان، در صورت تحقق این توافقات، عربستان نه تنها از دانش فنی و تجربیات ایران بهره‌مند خواهد شد بلکه با هزینه‌ای کمتر نسبت به مدل‌های غربی می‌تواند به راهکار‌های کارآمد و بومی در حوزه آب و انرژی دست یابد.

همکاری در عرصه امنیتی

در حوزه امنیت، دیدار‌های اخیر مقامات نظامی و امنیتی دو کشور نشان‌دهنده تمایل جدی تهران و ریاض برای همکاری در مقابله با تهدیدات مشترک و ایجاد سازوکار‌های هماهنگی منطقه‌ای است. علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، در دیدار اخیر با محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی تأکید کرد که همکاری‌های دو کشور در قالبی منظم و سازمان‌یافته گسترش خواهد یافت. علاوه‌براین، پیشنهاد‌هایی مانند برگزاری رزمایش‌های مشترک و تبادل تجربیات دفاعی هرچند هنوز عملی نشده‌اند، اما نشان دهنده شکل‌گیری رویکردی تازه در روابط تهران و ریاض است. تحقق این هماهنگی‌ها می‌تواند سیاست‌های تفرقه‌افکنانه بازیگران فرامنطقه‌ای مانند آمریکا و اسرائیل را خنثی کند و شکاف میان کشور‌های اسلامی را کاهش دهد. همکاری امنیتی میان ایران و عربستان نه تنها به تثبیت ثبات منطقه‌ای کمک می‌کند بلکه می‌تواند الگویی نوین از تعامل مسئولانه میان قدرت‌های مسلمان خاورمیانه ارائه دهد و مسیر همگرایی پایدار را هموار سازد.

در بعد منطقه‌ای، ایران و عربستان به عنوان دو قدرت تأثیرگذار می‌توانند نقش محوری در مدیریت بحران‌ها و ایجاد ثبات ایفا کنند. تحلیلگران معتقدند که یکی از مسیر‌های مؤثر در این زمینه، تشکیل نهاد‌های مشترک امنیتی و اطلاعاتی میان دو کشور است، سازوکاری که می‌تواند به مقابله با تهدیداتی همچون تروریسم، قاچاق تسلیحات و مقابله با دخالت‌های خارجی در منطقه کمک کند. از اینرو، بازسازی تعامل میان تهران و ریاض فراتر از جنبه‌های امنیتی، ظرفیت آنرا دارد که رقابت‌های منطقه‌ای را مهار کرده و مسیر را برای همکاری در سایر عرصه‌ها هموار سازد. هماهنگی در زمینه سرمایه‌گذاری مشترک، ایجاد شبکه‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای و توسعه زنجیره تأمین منسجم میان کشور‌های حوزه خلیج فارس، از جمله دستاورد‌های بالقوه چنین همگرایی است.

در سطح فرامنطقه‌ای، ایران و عربستان توانایی حرکت به سوی تنوع‌سازی سیاست خارجی و کاهش وابستگی به فشار‌های غرب را دارند، به‌ویژه در مواجهه با پروژه‌های ایران‌هراسی که بار‌ها علیه تهران اعمال شده است. هرچند عربستان روابط نزدیکی با ایالات متحده دارد، اما طی ماه‌های اخیر نشان داده که قادر است نسبت به فشار‌های واشینگتن در زمینه تحریم یا اتخاذ سیاست‌های خصمانه علیه ایران موضعی مستقل اتخاذ کند.

عدم حمایت ریاض از بازگشت تحریم‌ها و تأکید مقامات سعودی بر اینکه دیپلماسی تنها مسیر حل بحران برنامه هسته‌ای ایران است، حاکی از یک چرخش مهم در سیاست خارجی عربستان نسبت به تهران است. این تغییر رویکرد می‌تواند فرصتی تاریخی برای تقویت استقلال سیاست خارجی دو کشور و ایجاد فضای همکاری فرامنطقه‌ای پایدار فراهم کند و به کاهش تنش‌های سیاسی بین ایران با دیگر بازیگران عربی کمک کند.

جدا از عوامل ذکر شده در بالا، حمله اسرائیل به ایران نقطه عطفی در روابط تهران و ریاض بود. این رویداد، به عنوان یک شوک امنیتی جدی روابط ایران و عربستان را تحت تأثیر قرار داد. در واکنش به این حملات، مقامات سعودی هرگونه تعرض به حاکمیت ایران را محکوم کردند، اقدامی که نشانه گرایش عربستان به سیاستی مستقل‌تر در قبال تهران است. این تحول را می‌توان فرصتی تازه برای نزدیکی دو کشور دانست که می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری نوعی هماهنگی تاکتیکی در برابر تهدیدات مشترک و اقدامات تحریک‌آمیز رژیم صهیونیستی باشد. در واقع، حمله اسرائیل سبب شد تا تهران و ریاض درک مشترک‌تری از مخاطرات امنیتی منطقه پیدا کنند و مسیر گفت‌و‌گو و همکاری را جدی‌تر دنبال نمایند.

اکنون و در پرتو جنایت‌های رژیم صهیونیستی در غزه و تجاوزات مکرر به تمامیت ارضی کشور‌های منطقه از جمله ایران و قطر، رهبران سعودی بیش از گذشته به این باور رسیده‌اند که مقابله با تهدیدات اسرائیل تنها از مسیر اتحاد و همگرایی کشور‌های اسلامی ممکن است. این رویکرد می‌تواند آغازگر مرحله‌ای نو در روابط ایران و عربستان و نقطه اتکایی برای شکل‌گیری جبهه‌ای واحد در دفاع از امنیت و ثبات منطقه باشد.

با وجود ظرفیت‌های فراوان برای همکاری، دستیابی به روابط راهبردی عمیق میان ایران و عربستان با چالش‌هایی همراه است. مهمترین مانع، وابستگی تاریخی عربستان به واشینگتن است، چرا که دولت‌های آمریکا با پروژه ایران‌هراسی تلاش کرده‌اند کشور‌های عربی را در برابر تهران قرار دهند و با استفاده از جنگ نرم، فشار سیاسی و تحریم، اختلافات منطقه‌ای را تشدید کنند. در دوران ترامپ این سیاست شدت بیشتری یافته و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل و فشار حداکثری غرب بر ایران همچنان ادامه دارد. به همین دلیل، سعودی‌ها ممکن است تحت فشار واشینگتن محدودیت‌هایی در روابط با ایران اعمال کنند یا به عقب‌نشینی روی آورند.

در مقابل، ایران می‌تواند با اتخاذ سیاست متوازن‌سازی و تأکید بر همکاری‌های منطقه‌ای بر این فشار‌ها فائق آید. تهران با تقویت گفتمان تعامل و گسترش همکاری‌های مشترک منطقه‌ای می‌تواند نه تنها فشار‌های خارجی را خنثی کند بلکه اعتبار بین‌المللی و منطقه‌ای خود را نیز افزایش دهد. مشارکت فعال ایران در توسعه منطقه‌ای، می‌تواند مسیر تحقق همکاری‌های پایدار با عربستان و سایر کشور‌های همسایه را هموار سازد و پایه‌ای مستحکم برای روابط راهبردی ایجاد کند.

در چشم‌انداز بلندمدت، ایران و عربستان توانایی ایجاد پایه‌های ثبات و امنیت پایدار در منطقه را دارند. همزیستی مسالمت‌آمیز دو قدرت منطقه‌ای و همکاری آنها در حوزه‌های انرژی، امنیت و اقتصاد می‌تواند به کاهش تنش‌ها در کشور‌هایی مانند یمن، عراق و لبنان بینجامد که در سال‌های گذشته به میدان رقابت تهران و ریاض بدل شده بودند و اکنون می‌توانند از مسیر تفاهم و همکاری، از چرخه اختلافات فاصله بگیرند. اگر این رویکرد به شکل پایدار و هوشمندانه پیش رود، بازی قدرت در غرب آسیا می‌تواند مسیر خود را از تنش و انزوا به سمت همکاری، همسویی سازنده و توسعه مشترک تغییر دهد.