پس از سقوط صدام آمریکا توانست بر عراق در ابعاد سیاسی و امنیتی و حتی اقتصادی و فرهنگی تسلط نسبی پیدا کند. جریانات مختلف عراقی که ابتدا آمریکاییها را نجات‌بخش خود از رژیم دیکتاتور بعث تلقی میکردند، به‌تدریج دریافتند که با اشغالگری جدیدی مواجه شدهاند. لذا گروههای مقاومت مختلفی برای مبارزه با آنان شکل گرفت. هرچند هستههای نخستین گروههای سلفی در این برهه قابل‌ردیابی است اما گروههای مقاومت شیعی نقش پررنگتری در مقایسه با سایر فعالان مخالف آمریکا داشتند.
فعالیت این گروهها، آمریکاییها را بر آن داشت که حضور خود را در عراق ضابطهمند و قانونی نمایند. ازاین‌روی در صدد برآمدند تا دو توافقنامه امنیتی را با دولت عراق منعقد کنند. تلاشهای واشنگتن برای تحمیل تداوم حضور نیروهای نظامی خود در منطقه با محوریت عراق منجر به انعقاد دو توافق تحت عنوان «توافقنامه امنیتی» و «توافقنامه چارچوب استراتژیک 2008 » میان آمریکا و عراق گردید که بستر همکاریها و تعامل طرفین را مشخص و راه را برای حضور بلندمدت در عراق فراهم میساخت. در دوره نخستوزیری نوری المالکی عراق رایزنیهای فراوانی را با آمریکاییها انجام داد تا اینکه طرفین توافق کردند تا پایان 2011 نیروهای نظامی آمریکایی از شهرها خارج و صرفاً در پایگاههای مشخصی استقرار یابند و همکاری نظامی و امنیتی دو طرف نیز بر اساس مفاد دو توافقنامه مذکور در سطح اطلاعاتی، لجستیکی و مستشاری ادامه یابد.
با ظهور داعش در سوریه و اشغال خاک عراق در سال 2014 که هم‌زمان باوجود خلأ سیاسی پسا انتخاباتی در عراق صورت گرفت، دولت تازه تاسیس حیدر العبادی باهدف استفاده از ظرفیت توافقات موجود میان عراق و آمریکا که بر اساس مفاد آن، طرف آمریکایی ملزم به دفاع از عراق در برابر تهدیدات بود، درخواست کمک نظامی را به واشنگتن ارائه کرد. صرفنظر از کمیّت و کیفیّت نقش آمریکاییها در مبارزه با داعش که تردیدها و ابهامات فراوانی در صداقت و پایبندی آنان نسبت به توافقات فوق وجود دارد، با پایان حیات تشکیلاتی و ساختارمند داعش در عراق و پاک‌سازی خاک این کشور، موضوع حضور نظامیان آمریکایی و تضاد منافع آنان با گروههای مقاومت بار دیگر به یکی از چالشهای اصلی عراق و حتی منطقه تبدیل شد.
چالشهای امنیتی ناشی از استقرار یگانهای زمینی و هوایی آمریکا در عراق با ترور شهید سپهبد حاج قاسم سلیمانی و شهید ابومهدی المهندس توسط آنان در فرودگاه بغداد و سپس الزام دولت عراق از سوی پارلمان با تصویب طرح اخراج نیروهای نظامی خارجی، وارد فاز جدیدی شد. در این برهه زمانی که عراق در التهابات سیاسی ناشی از اعتراضات اکتبر 2019 و استعفای عادل عبدالمهدی به سر میبرد جریانات شیعی به ناچار تن به نخست وزیری مصطفی الکاظمی از چهرههای وابسته به آمریکا دادند و بهطور هم‌زمان حملات به نیروها و منافع آمریکا در سراسر خاک عراق رو به فزونی نهاد به‌طوری که تا لحظه نگارش متن حاضر، تعداد حملات به آمریکاییها توسط گروههای مختلف عراقی از عدد 250 فراتر برد.
مصطفی الکاظمی پس از عهدهداری نخستوزیری عراق در اردیبهشت 1399 تلاش کرد باهدف ایجاد ثبات و امنیت در عراق میان آمریکا و ایران توازن برقرار سازد و بنابر اظهارات خود، عراق را از تسویه حسابهای قدرتهای دیگر دور نگه دارد. با توجه به اینکه حملات نظامی نیروهای عراقی به آمریکاییها یکی از محوریترین چالشهای کاظمی بود، لذا وی تلاش کرد در چهار دور گفتگو با آمریکاییها از میزان این حملات کاسته و زمینه را برای انتخابات زودهنگام پارلمانی 10 اکتبر 2021 (18 مهر 1400) فراهم نماید. لذا چهار دور گفتگو میان مقامات طرفین صورت گرفت. دور اول در اواخر خرداد 1399، دور دوم اواخر مرداد 1399، دور سوم فروردین 1400 و دور چهارم نیز در 4-7 مرداد سال جاری برگزار شد.
دور چهارم گفتگوهای عراق و آمریکا
دور چهارم گفتگوهای راهبردی عراق- آمریکا با سفر روز دوشنبه گذشتهی مصطفی الکاظمی نخستوزیر به واشنگتن برگزار شد. مقامات عراقی در این سفر که تا روز پنجشنبه 7/5/1400 ادامه داشت با مقامات آمریکایی به رایزنی پرداختند.
این گفتگوها موضوعات متعددی را اعم از امنیتی، اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و بهداشتی، در بر می‌گرفت که مهمترین آن‌ها تعیین جدول زمانی برای خروج نیروهای نظامی آمریکایی از عراق بود. طرفین در مورد استمرار همکاریها در زمینه مستشاری، آموزش، ارتقای زیرساختهای دفاعی عراق، تأمین توان فنی برای نیروهای مسلح این کشور و عدم حضور نیروهای رزمی آمریکایی پس از 31 دسامبر (پایان سال جاری) توافق کردند. متن توافقنامه خروج آمریکاییها از عراق تاکنون منتشر نشده است، اما طبق اظهارات مقامات عراقی و آمریکایی قرار است نیروهای رزمی آمریکایی از عراق خارج شوند و همکاریهای دو طرف در زمینههای اطلاعاتی، مستشاری و لجستیکی تداوم یابد. بر این اساس دولت عراق نیز متعهد به تأمین امنیت نیروهای آمریکایی خواهد بود.
کاظمی در دیدار خود با بایدن بر علاقه‌مندی بغداد نسبت به برقراری روابط مستحکم و همکاری قوی با آمریکا بر اساس احترام به تمامیت ارضی عراق و در چارچوب موافقتنامه راهبردی میان دو کشور و حفظ منافع ملی عراق تأکید کرد. کاظمی همچنین از بایدن به خاطر کمکهای آمریکا برای برگزاری انتخابات در عراق قدردانی کرد. بایدن هم از نقش کاظمی در برقراری ثبات و صلح و آرامش در منطقه تمجید نمود.
دو طرف در این دیدار بر گسترش زمینههای سرمایهگذاری شرکتهای آمریکایی در عراق و ایجاد بسترهای مناسب جهت حضور سرمایهگذاران آمریکایی در این کشور جهت افزایش فرصتهای شغلی تأکید کردند. در این دیدار همچنین موضوع مبارزه با ویروس کرونا و تأمین واکسن برای مردم عراق مورد بررسی قرار گرفت.
در نشست تخصصی این گفتگوها که به ریاست فؤاد حسین و آنتونی بلینکن وزرای خارجه دو کشور برگزار شد موضوعات مربوط به گسترش همکاریهای مشترک بلند مدت در قالب توافقنامه استراتژیک 2008 مانند ثبات منطقهای، بهداشت عمومی، تغییرات آب و هوایی، خودکفایی و استقلال در تأمین انرژی، مباحث مربوط به کمکهای بشردوستانه و حقوق بشر، همکاری اقتصادی، تبادل فرهنگی و آموزشی و سایر موضوعات مورد بحث و توافق قرار گرفت. دولت عراق همچنین گزارش مفصلی در رابطه با تلاشهای بغداد در رابطه با بازگشت داوطلبانه آوارگان به منازل خود ارائه نمود که مورد حمایت و موافقت طرف آمریکایی قرار گرفت.
مفاد مورد توافق طرفین:
بهطور خلاصه مفاد مورد توافق طرفین را به شرح ذیل میتوان خلاصه کرد:
واکنشها
مواضع افراد و جریانات سیاسی و به تبع آنان مردم در قبال نتائج این گفتگوها متفاوت بوده است. در یک ارزیابی کلی میتوان آن‌ها را به دو دستهی موافقان و مخالفان تقسیم کرد. اهل سنت، کردها و جریانات سکولار و حتی برخی چهرههای شیعی و مقاومت موافق این گفتگوها و نتائج حاصله تلقی میشوند اما در مقابل نیز مخالفان دستاوردهای دور چهارم گفتگوهای راهبردی عراق – آمریکا قابل توجه هستند که بدان‌ها خواهیم پرداخت.
موافقان
«برهم صالح» رئیس‌جمهور عراق: نتایج گفتگوی راهبردی عراق و آمریکا برای تحقق ثبات و تقویت حاکمیت عراق مهم است. وی افزود: این توافق ثمره تلاشهای بسیار زیاد دولت به ریاست برادر کاظمی است. منافع عراق ایجاب می‌کند که نهادهای حکومتی تقویت شده، از حاکمیت کشور حمایت شود و تصمیمات ملی مستقلی اتخاذ گردد.
«حیدر العبادی» رئیس ائتلاف پارلمانی النصر و نخستوزیر اسبق: از نتایج گفتگوی راهبردی عراق و آمریکا استقبال میکنیم. این توافق نتیجه تلاشهای دولت برادر، الکاظمی و حمایت نیروهای ملی بود. این توافق یک پیروزی برای عراق و منافع و حاکمیت عراق است.ما بر همبستگی ملی در خصوص مسائل بزرگ کشوری تأکید میکنیم و اینکه دولت، ملت و نیروهای ملی برای دفاع از موجودیت، منافع و حاکمیت عراق یک صف واحد باشند.
«سید عمار حکیم» رهبر جریان حکمت ملی عراق: دستاورد سفر مصطفی الکاظمی و تیم مذاکره کننده عراقی که خروج نیروهای عملیاتی آمریکا از عراق است را نتیجه موضع واحد عراق در مخالفت با حضور نظامی بیگانگان قلمداد کرده و از آن استقبال میکنیم.
«خمیس خنجر» رئیس ائتلاف انتخاباتی «عزم»: ما از هر گونه اقدامی در راستای سازمان‌دهی روابط با ایالات متحده آمریکا که به نفع ملت عراق باشد حمایت میکنیم. آموزش نیروهای عراقی و هماهنگی‌های اطلاعاتی با آمریکا که در شرایط کنونی به آن نیاز داریم مورد حمایت ماست.
« قاسم الاعرجی» مشاور امنیت ملی : اعلام توافق راهبردی میان عراق و ایالات متحده آمریکا که پس از تلاشهای بسیار زیر نظر مصطفی الکاظمی، نخستوزیر، به‌دست‌آمده است، دستاوردی حقیقی به شمار می‌رود، دستاوردی که شایسته عراقیهای وطن‌پرست و راهی است به‌سوی فردایی بهتر که در آن عراق از صلح، امنیت و شکوفایی برخوردار میشود.
ائتلاف فتح: خروج نیروهای رزمی خارجی از عراق دستاوردی ملی و گامی در راه تحقق حاکمیت عراق است. ما ضمن قدردانی از مذاکرهکنندگان عراقی، خواستار اجرای عملی این توافق توسط مسئولان هستیم.
مقتدی صدر: از نیروهای ملی مقاومت عراق تشکر میکنم که امروز اشغالگران آغاز خروج همه نیروهای رزمی خود را از عراق اعلام کردهاند و ما منتظر عقب‌نشینی کامل این نیروها هستیم. وی ضمن تشکر از کاظمی گفته است: من پیش‌ازاین شرطهایی را اعلام کردم که با تحقق آن‌ها باید هرگونه فعالیت نظامی مقاومت بهطور کامل متوقف شود و برای حمایت از نیروهای امنیتی عراق، شامل ارتش و پلیس، برای بازیابی امنیت در کشور و حفظ آن در خاک عراق و دور کردن شبح تروریسم و خشونت و اقدامات کودکانه و مدعیان مقاومت تلاش شود.
شبل الزیدی فرمانده کتائب امام علی (ع): پایان حضور خارجی در عراق را به ملت و دولت عراق تبریک میگویم. این برای بار دوم است که مردم عراق با وطنپرستی و پایبندی به اصول، عزت و کرامت خود را به اثبات میرسانند و نشان میدهند در برابر کسانی که خیرخواه عراق نیستند متحدند.
«اسامه النجیفی» از سیاستمداران اهل سنت: نتایج گفتگوی راهبردی میان عراق و ایالات متحده آمریکا در دور چهارم این گفتگوها، مثبت بوده است. ما امیدوار هستیم که با همکاری و حمایت ، این نتایج مثبت تقویت شود و در تمام زمینه‌ها در راستای خدمت به عراقی‌ها باشد.
«حیدر ملا» از سیاستمداران اهل سنت و نماینده سابق پارلمان: امضای توافق راهبردی با ایالات متحده آمریکا دستاوردی از سوی دولت است تا اینکه بتواند حاکمیت کامل کشور را محقق کند. امری که به واسطه دخالت‌های همسایگان، ما را با مشکلات و سختی‌هایی روبرو کرده است.حضور نیروهای آمریکایی با مأموریت‌های مستشاری و آموزشی برای ساختن ارتش عراق کفایت می‌کند؛ ارتشی که بتواند با تروریسم و سلاح‌های خارج از کنترل گروههای شبه‌نظامی مقابله کند.
«احمد الاسدی» نماینده پارلمان: این توافق را دستاورد دولت عراق درباره خروج نظامیان آمریکایی میدانیم. ما از زمان مصوبه پارلمان مبنی بر اخراج نظامیان بیگانه، روند اجرای آن را پیگیری کرده و توصیه‌های خود را به مذاکره‌کننده عراقی مبنی بر ضرورت اینکه حاکمیت عراق و حفظ آن، دغدغه نخست‌شان باشد، ارائه کردیم. از آنچه مذاکره‌کننده عراقی محقق کرد، استقبال کرده و کمیسیون‌های مختلف پارلمان سازوکار اجرای این توافق را دنبال خواهند کرد.
«امجد العقابی» نماینده پارلمان: بار دیگر هیئت مذاکره کننده عراقی درباره خروج نیروهای عملیاتی اشغالگر از عراق موفق عمل کرد.
مخالفان
گروههای مقاومت و برخی سیاستمداران عراقی به جدی بودن دولت آمریکا و عمل به تعهداتش به دیده تردید می‌نگرند. آنچه که مورد انتقاد این طیف قرار گرفته جدیت و صداقت آمریکاییها در خروج از عراق و نیز عدم شفافیت و صراحت در درج عنوان «خروج » است. بخشی دیگر از این طیف خواستار خروج کامل آمریکاییها هستند.
نصر الشمری از رهبران جنبش مقاومت النجباء: از نظر این جنبش، مسائل تفاوت چندانی نکرده و عراق نیازی به نیروهای آمریکایی ندارد؛ بنابراین به‌وضوح اعلام میکنیم که ما همچنان نیروهای آمریکایی را تحت هر عنوان و هر صفتی، به‌عنوان اهدافی برای سلاح مقاومت به‌شمار می‌آوریم. هر چند قرار است بر اساس این توافق، مأموریت نیروهای نظامی آمریکا از جنگی به آموزشی و مستشاری تغییر کند، اما فعالان و گروههای مقاومت بر این باورند که آمریکاییها درصدد خارج کردن هیچ نیروی نظامی از عراق نیستند، بلکه تنها به تغییر مأموریت آن‌ها بسنده خواهند کرد. نصر الشمری سخنگوی جنبش النجباء تأکید کرده است: تغییر عنوان‌ها به این صورت به ما ربطی نخواهد داشت و وجود هرگونه نیروی نظامی خارجی را غیر قابل قبول میدانیم و باید زودتر از اراضی عراق خارج شوند.
شیخ قیس الخزعلی: ارادهای جدی در آمریکاییها برای ترک عراق وجود ندارد و این وعده و وعیدها صرفاً فریب و بازی با الفاظ است. وی با زیر سؤال بردن رایزنیهای دیپلماتیک در این خصوص افزود که عبارت «خروج نیروهای نظامی آمریکایی از عراق» بر زبان رئیس‌جمهور آمریکا و نخستوزیر عراق جاری نشده است و در بیانیه وزارت خارجه آمریکا منظور از نیروهای رزمی و مصداق آن تبیین نشده است. وی افزود که در بیانیه خروج نیروهای رزمی مشخص نشده است که آیا این خروج شامل سربازان رزمی هم میشود یا خیر؟ وی در پایان تأکید کرده است: این توطئه در حالی شکل میگیرد که هواپیماهای آمریکایی با پرواز بر فراز بغداد، فعالیتهای جاسوسی انجام میدهند.
شیخ عبد الامیر التعیبان نماینده پارلمان: چه رازی است که نظامیان آمریکایی از افغانستان خارج میشوند، پایگاههای خود را از قطر به اردن منتقل می‌کنند و همچنین تمام سامانه‌های دفاع هوایی پاتریوت را از سطح منطقه جمع‌آوری کردهاند، درحالی‌که باوجود مصوبه پارلمان عراق در خصوص اخراج نیروهای بیگانه از این کشور، همچنان در خاک عراق مستقر هستند.
«احمد عبد الساده» نویسنده، روزنامه‌نگار و فعال رسانه‌ای عراقی: خروج بدون قید و شرط تنها راه برای آمریکا است تا اینکه جان نظامیان و منافع خود در عراق را حفظ کند. در غیر این صورت با ضربات مقاومت روبرو خواهند شد و تمام منافع اقتصادی خود در عراق را از دست خواهند داد.
«ماجد شنگالی» سیاستمدار اقلیت کردهای عراق: همه در توییتها و اظهارنظرهای خود از توافق با آمریکا حمایت کردهاند. اما مهمترین بند این توافق این است که تنها عنوان حضور نیروهای آمریکایی در عراق از نیروی عملیاتی به نیروی مستشاری تغییر کرده است و درواقع هیچ‌گونه خروجی صورت نمی‌گیرد.
شورای هماهنگی گروههای مقاومت عراق نیز با انتقاد از وجود ابهام در توافق خروج نیروهای آمریکایی طی بیانیهای در 6 محور به شرح ذیل دیدگاههای خود را اعلام کرد:
نتیجه:
فعالیت گروههای مقاومت علیه نیروهای آمریکایی در ادوار مختلف، آمریکاییها را بر آن داشت که حضور خود را در عراق ضابطهمند و قانونی نمایند. ازاین‌روی درصدد برآمدند تا دو توافقنامه امنیتی را با دولت عراق منعقد کنند. گفتگوهای راهبردی عراق با آمریکا نیز در دور نخستوزیری الکاظمی در بستر دو توافقنامه »امنیتی» و «چارچوب امنیتی» صورت گرفت که اصلیترین مبحث آن یعنی خروج نیروهای رزمی آمریکایی از عراق مورد استقبال همگان قرار گرفته است، اما آنچه که باعث شده نیروهای مقاومت بدان اعتباری قائل نباشند به جدی بودن دولت آمریکا و عمل به تعهداتش در این رابطه مربوط میشود. آنچه مورد انتقاد این طیف قرار گرفته جدیت و صداقت آمریکاییها در خروج از عراق و نیز عدم شفافیت و صراحت در درج عنوان «خروج » است. بخشی دیگر از این طیف خواستار خروج کامل آمریکاییها هستند چرا که خروج کامل آنان منتفی است و واشنگتن فقط تلاش خواهد کرد کاربری نیروهای خود را تغییر داده و در قالب نیروهای ائتلاف بینالمللی و یا سایر پوششها در عراق ادامه فعالیت بپردازد.
همچنین هم‌زمان با خروج نظامی – در صورت تحقق – شرکتهای دولتی و خصوصی آمریکایی در بخشهای صنعتی و انرژی و کشاورزی و امنیتی و بهداشت و آموزش نیروهای عراقی حضور گستردهای در این کشور خواهند داشت و تنها تعداد محدودی از نیروهای نظامی خارج خواهند شد.
در کل میتوان این پرونده را به سرنوشت پساانتخاباتی مصطفی الکاظمی مرتبط دانست چرا که در صورت عملیاتی شدن این توافق، احتمال نخستوزیری مجدد وی فراهم خواهد شد در غیر اینصورت کاظمی نیز تبدیل به یکی دیگر از قربانیان بدعهدی طرف آمریکایی خواهد شد.