فرصتی دوباره برای تحکیم روابط ایران و آذربایجان

سفر اخیر سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران به باکو و دیدار او با مقامات عالی جمهوری آذربایجان از جمله رئیس جمهور این کشور، در چارچوب گفت‌و‌گو‌های سیاسی دوجانبه، گامی عملی و به‌موقع در مسیر تقویت و تحکیم مناسبات همه‌جانبه ایران و جمهوری آذربایجان است. این سفر که در ادامه روند مثبت ناشی از سفر مسعود پزشکیان رئیس‌جمهوری اسلامی ایران، به آذربایجان انجام شد، نشان‌دهنده تداوم اراده سیاسی طرفین برای رفع سوءتفاهمات، افزایش اعتماد متقابل و شناسایی ظرفیت‌های گسترده همکاری است. سید عباس عراقچی افزون بر جایگاه حقوقی خود به‌عنوان وزیر امور خارجه، با سابقه طولانی در دیپلماسی منطقه‌ای و به‌خصوص پرونده قفقاز، نماینده‌ای شایسته برای پیگیری مصوبات سفر ریاست‌جمهوری و طرح ابتکارات جدید است.

روابط دو کشور ایران و آذربایجان را باید در چهارچوبی منحصر‌به‌فرد تحلیل کرد. ایران و آذربایجان علاوه بر داشتن بیش از ۷۰۰ کیلومتر مرز مشترک، از پیوند‌های ناگسستنی تاریخی، تمدنی، فرهنگی، زبانی و مذهبی برخوردارند. این اشتراکات عمیق، ظرفیتی بی‌بدیل برای ایجاد یک همکاری راهبردی و مبتنی بر درک متقابل فراهم می‌آورد. بنابراین، منطق تاریخ و جغرافیا به وضوح حکم می‌کند که روابط دو کشور نباید به سمت واگرایی حرکت کند؛ زیرا دو ملت از یک ریشه و تبارند و در یک حوزه تمدنی قرار دارند. واگرایی در روابط دو کشور که آرزوی دیرینه برخی بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی است، نه تنها به منافع ملی دو طرف آسیب می‌زند، بلکه فضایی را برای مداخلات فرامنظقه‌ای و ایجاد بی‌ثباتی در منطقه حساس قفقاز جنوبی فراهم می‌کند.

اگرچه پایه‌های روابط دو کشور همچنان مستحکم است، اما آمار‌های تجاری نشان‌دهنده فاصله معنادار بین ظرفیت و واقعیت است. حجم مبادلات تجاری دو کشور در سال ۲۰۲۵ تنها حدود ۷۰۰ میلیون دلار (چیزی در حدود ۱ درصد از تجارت خارجی آذربایجان) بوده است. این در حالی است که آذربایجان شرکای تجاری اصلی دیگری دارد و سهم ایران از بازار آن حداکثر به ۵ درصد می‌رسد. این شکاف عظیم با وجود امکانات کم‌نظیری مانند مرز‌های طولانی، کریدور‌های ترانزیتی زمینی و ریلی (مثل کریدور شمال - جنوب)، بندر‌های مشترک در خزر، مناطق آزاد تجاری (مانند منطقه آزاد ارس) و مشابهت‌های فرهنگی مصرف، کاملاً غیرمنطقی به نظر می‌رسد. امید است سفر عراقچی فرصت جدید و دوباره‌ای بر رفع موانع گمرکی، تسهیل صدور روادید برای تجار، توسعه زیرساخت‌های مرزی و فعال‌سازی پتانسیل کریدور‌های ترانزیتی باشد.

اما نکته‌ای که در اینجا وجود دارد این است که ناگزیر باید اعتراف کرد در سال‌های اخیر، عوامل و برخی بازیگران منطقه‌ای با ترویج گفتمان‌های تقابلی و تشدید سوءتفاهمات، تلاش کرده‌اند تا روابط تهران - باکو را تضعیف کنند. این تحریکات گاه باعث شده تا روابط از مسیر تعامل سازنده فاصله گیرد و رویکرد‌های سرد و احتیاط‌آمیز جایگزین گرمای ناشی از اشتراکات تاریخی شود. سفر مقام‌های ارشدی مانند عراقچی دقیقاً پاسخی دیپلماتیک و خردمندانه به این بازی‌هاست و پیام روشنی دارد به این مضمون که؛ ایران و آذربایجان اراده و توانایی لازم برای مدیریت اختلافات خود از طریق گفت‌وگوی مستقیم و بدون واسطه را دارند.

در این راستا جمهوری اسلامی ایران با اتکا به سیاست کلان همسایگی و اولویت‌دادن به همگرایی منطقه‌ای، آماده است تا همکاری با جمهوری آذربایجان را در تمامی عرصه‌های اقتصادی، امنیتی، انرژی، ترانزیت، فرهنگی و گردشگری به سطحی کیفی ارتقا دهد. ایران می‌تواند در زمینه‌های فناوری، کشاورزی، بهداشت و درمان، و صنعت نیز همکاری‌های گسترده‌ای به آذربایجان ارائه دهد. از سوی دیگر، همکاری‌های سه‌جانبه و چندجانبه با حضور طرف‌های منطقه‌ای مانند روسیه، ترکیه و کشور‌های حوزه خزر می‌تواند به ثبات و رونق بیشتر منطقه بیانجامد.

در پایان باید تأکید کرد سفر سید عباس عراقچی به باکو، نماد عزم جدی ایران برای گشودن فصل جدیدی از روابط با همسایه شمالی است. این سفر فرصتی است تا بر این اصل تأکید شود که تاریخ، فرهنگ و جغرافیای مشترک، دو کشور را محکوم به همکاری و همزیستی مسالمت‌آمیز می‌کند. تنش‌زدایی، افزایش مبادلات اقتصادی، توسعه همکاری‌های فرهنگی و تقویت اعتمادسازی، منافع ملی هر دو کشور و امنیت پایدار منطقه را تأمین می‌کند. آینده‌ای درخشان در انتظار روابط ایران و آذربایجان است، به شرطی که خرد جمعی بر سوءتفاهمات موقتی چیره شود و دو کشور با تکیه بر ریشه‌های مشترک خود، درخت همکاری را بیش از پیش بارور سازند.