تحریر الشام

میزبانی ریاض از رهبر کنونی سوریه نشان دهنده برنامه‌ریزی عربستان سعودی برای بازگشتن به منطقه شامات و سرمایه گذاری بلندمدت در این منطقه است. تنها چند روز پس از تغییر وضعیت سیاسی در سوریه، عربستانی‌ها برای جایگزین کردن نفت ایران جهت تغذیه پالایشگاه‌های سوریه داوطلب و دست به کار شدند. در جریان استقبال از احمد الشرع، ترکیه نیز از حاکم جدید سوریه با عنوان «موقت» استقبال کرد تا نشان دهد که «چک سفید امضا» به جماعت تحریر الشام نداده است و اگر آنها گامی برخلاف منافع ترکیه بردارند باید آماده پذیرش عواقب آن باشند. بازگشت مهاجران، احداث پایگاه نظامی راهبردی در سوریه و در نهایت خلع سلاح یا سرکوب گسترده نیروهای دموکراتیک کرد سوریه از جمله اهداف ترکیه در سوریه است که احمد الشرع برای پاسخ به آنها باید جواب‌های قانع کننده‌ای پیدا کند.به نظر می‌رسد با توجه به پروسه زمان‌بر تدوین قانون اساسی و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری سوریه براساس قطعنامه 2254 شورای امنیت، آنکارا و ریاض تصمیم گرفتند تا با هدف جلوگیری از بازگشت ایران و محور مقاومت به میدان شام رقابت‌های قدیمی را کنار گذاشته و به سمت تثبیت پایه‌های حکومت جدید در دمشق حرکت کنند.

در کنار تقلای قدرت‌های مختلف منطقه‌ای برای نقش آفرینی در سوریه، درحال حاضر ایالات متحده آمریکا و رژیم صهیونیستی نیز در سوریه در حال تشدید فعالیت‌های خود هستند؛ رژیم صهیونیستی علاوه بر اشغال مناطقی از سوریه و نزدیک شدن به دمشق، از هم‌اکنون به دنبال مرتفع کردن هرگونه خطر احتمالی از ناحیه سوریه است و به همین دلیل هم از زمان سقوط حکومت سوریه درحال از بین بردن توان نظامی و زیرساخت‌هایی است که امکان استفاده از آن علیه این رژیم وجود دارد. همچنانکه ایالات متحده نیز به دنبال تقویت حضور نظامی خود در این کشور از طریق ایجاد پایگاه‌های جدید و استقرار نیروهای نظامی بیشتر است. اما همانگونه که رهبر معظم انقلاب اسلامی فرمودند، استمرار حضور اشغالگران متجاور در سوریه ناممکن است و متعرضان به خاک سوریه بدون تردید روزی در مقابل قدرت جوانان غیور سوری مجبور به عقب‌نشینی خواهند شد.

پس از جنگ اوکراین و تشدید تنش در منطقه غرب آسیا، نظم شبکه‌ای به تدریج از وضعیت «سیال» و «انعطاف پذیر» خارج شده و قدرت‌های منطقه‌ای مجبور به کنار گذاشتن الگوی «رقابت- همکاری توامان» در تنظیم روابط دو و چندجانبه شدند. اساساً ابرپروژه آمریکا در منطقه خاورمیانه ادغام اسرائیل در خاورمیانه عربی و عملیاتی کردن آلترناتیو «آیمک» در برابر چین، روسیه و ایران است. از سال ۲۰۱۳ تاکنون ترکیه با سرمایه‌گذاری گسترده در کشور‌های آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی زمینه شکل‌گیری یک زنجیره ارزش جدید را در مرز‌های جنوبی روسیه و شمالی ایران ایجاد کرده است. . تشکیل «سازمان دولت‌های ترک» سبب به هم پیوستن حلقه‌های این زنجیره و تشکیل بلوک قدرت جدید در معادلات جهانی شد. ابر پروژه‌ای که سبب می‌شود تا دولت‌های عضو این سازمان بتوانند چشم‌اندازی از همکاری بلندمدت را ترسیم کنند که عبور «کریدور آهنین» از خاک این کشور‌ها و اتصال چین به بازار‌های اروپایی است. تحقق چنین سیاستی به شکل مستقیم، ضمن تضعیف جایگاه ژئوپلیتیکی ایران-روسیه، زمینه لازم برای مهار چین توسط یکی از اعضای پیمان آتلانتیک پیمان شمالی را فراهم خواهد کرد.

کشیده شدن پای جمهوری اسلامی ایران به نبرد طوفان الاقصی به رغم میل باطنی‌اش و زد و خورد چندباره با رژیم صهیونیستی و وقوع حوادث تلخی چون سقوط بالگرد رئیس جمهور و به تبع آن برگزاری انتخابات زودهنگام و روی کار آمدن دولت غربگرا و احتمال فعال شدن شکاف‌ها و دوقطبی‌های اجتماعی با طرح مجدد دوگانه‌‌های کاذبی چون "میدان_دیپلماسی" و "موشک_معیشت" افکار عمومی جامعه ایرانی را تحت فشار سنگین اقتصادی خود قرار داده که تاثیر(حداقلی و ناچیز) آن در کنشگری جمهوری اسلامی در تحولات اخیر سوریه را نمی توان نادیده انگاشت. در چنین شرایطی "عمل‌گرایی" را می‌توان به عنوان یک رویکرد متعادل بین آرمان‌گرایی و واقع‌گرایی در نظر گرفت. عمل‌گرایی به ما کمک می‌کند تا ضمن پافشاری بر آرمان‌ها در عین حال واقعیت‌های موجود را نیز در نظر بگیریم و به دنبال راه حل‌های بینابین و ممکن برای دستیابی به منافع ملی باشیم. رویکردی که جمهوری اسلامی قبال تحولات تلخ سوریه برگزید "عملگرایی مثبت" بود. 

استراتژی اسرائیل در سوریه بر اساس یک طرح چندلایه طراحی شده که هدف اصلی آن تغییر موازنه قدرت در منطقه است. محور اصلی این استراتژی، تضعیف همه‌جانبه توان نظامی سوریه است. این حملات عمدتاً مراکز تحقیقات موشکی، انبارهای سلاح‌های شیمیایی و پایگاه‌های نظامی را هدف قرار داده و به تخریب سیستماتیک زیرساخت‌های نظامی سوریه منجر شده است. به‌ویژه در منطقه دامنه کوه الشیخ، تمامی تأسیسات نظامی با خاک یکسان شده‌اند. بُعد دیگر این استراتژی، تسلط بر منابع حیاتی و مناطق راهبردی است. اسرائیل با اشغال سه منطقه آبخیز مهم شامل شیخ حسین، سد سحم جولان و البکار الغربی، کنترل منابع آبی منطقه را در دست گرفته است. علاوه بر این، با گسترش نفوذ خود تا عمق ۲۵ کیلومتری جنوب غربی دمشق و تسلط بر ۵۰۰ کیلومتر مربع از اراضی جنوب سوریه، عملاً یک منطقه حائل گسترده ایجاد کرده است. این اقدامات با هدف ایجاد یک کمربند امنیتی و همچنین اهرم فشار برای مذاکرات آینده صورت گرفته است.در نهایت اینکه تداوم این وضعیت می‌تواند به بی‌ثباتی بیشتر و تشدید تنش‌های منطقه‌ای منجر شود. جنایات رژیم صهیونیستی اما در نهایت بی پاسخ نخواهد ماند و جوانان سوری دوباره عزت و آبروی سوریه در مقابل تجاوزگران را احیاء خواهند کرد.

یکی از نکات قابل تامل در بحبوحه تحولات روزهای اخیر و حتی وضعیت کنونی سوریه این است که صهیونیست ها به نحو گسترده ای پس از سقوط نظام سیاسی سوریه، اقدام به بمباران تاسیسات راهبردی و زیرساختی سوریه در حوزه های نظامی و اطلاعاتی و علمی کرده و می کنند. اخبار مختلفی نیز از ترور برخی از دانشمندان برجسته سوری در بخش های مختلف این کشور به گوش می رسد و در عین حال، ارتش رژیم اشغالگر قدس دست به پیشروی هایی در خاک سوریه زده و برخی گزارش ها از موضع گیری این ارتش در 10 کیلومتری دمشق حکایت دارند. صهیونیست‌ها از این رهگذر سعی دارند تا جای ممکن امکانات دفاعی کشور سوریه و قابلیت های نظامی آن را تضعیف کنند. همچنین صهیونیست ها با تشدید تحرکات خود علیه سوریه به نوعی سعی دارند تا موقعیت خود به ضرر مردم سوریه را نیز تقویت کنند.

آینده سوریه پس از سقوط دولت سوریه، به شدت پیچیده و تحت تأثیر عوامل داخلی و بین‌المللی قرار دارد. سناریوهای مختلفی برای دوران پسا اسد وجود دارد که هرکدام با چالش‌ها و پیامدهای خاص خود همراه هستند. خطرناک‌ترین و محتمل‌ترین سناریو، تجزیه کشور سوریه و آغاز مجدد جنگ داخلی است که می‌تواند به بحران‌های انسانی گسترده، مهاجرت‌های داخلی و خارجی و بی‌ثباتی عمیق در کل منطقه منجر شود.در نهایت، آینده سوریه بستگی به تعاملات پیچیده میان بازیگران داخلی و بین‌المللی، توانایی مدیریت اختلافات و رسیدن به راه‌حل‌های سیاسی پایدار دارد.

تحریم پر شدت آمریکا موسوم به قانون سزار است که تأثیر بسزایی در وضعیت بحرانی معیشتی در سوریه داشت. همچنین نظام سوریه از هشتاد درصد منابع و ثروت خود در شرق فرات که تحت تسلط آمریکا و هم‌پیمانان قرار دارند، محروم بود بنابراین نظام بشار اسد با توجه به این شرایط نتوانست بازسازی در سوریه را آغاز کند که امید و انگیزه در جامعه تزریق شود. همچنین نظام سوریه قادر به بازسازی ارتش نبود، حقوق نظامیان ارتش سوریه در ماه پنجاه دلار بود و همین طور تجهیزات مدرن و به روز به ارتش تزریق نشد. این مسأله بستر را برای گسترش شبکه جاسوسی و جمع‌آوری اطلاعات کاملاً فراهم نمود بنابراین انگیزه و امید در ارتش و دستگاه امنیتی به‌شدت با چالش مواجه بود. رژیم صهیونی نیز بسیاری از نقاط و تجهیزات استراتژیک مقاومت را مورد هدف قرار می داد و این مسئله بر محاسبات نظام سوریه نیز تأثیر گذاشته و بر این اساس حوزه نفوذ ایران را محدود نمود. از طرفی نظام بشار بازدارندگی مقابل حملات رژیم ایجاد نکرد. از طرفی دفاع وطنی که بیش‌از صد هزار نفر از آن‌ها در قالب سازمان رزم، سازمان‌دهی شدند و زیر نظر ارتش رفته بودند با فشار پنهان به وزارت دفاع سوریه، پنجاه هزار نفر از آنها درواقع غیرنظامی شدند. روسیه نقش مهمی در پشتیبانی آتش علیه تروریست‌ها داشت و حضور موثر آن بازدارنده بود اما جنگ در اوکراین باعث شد بسیاری از هواگردها و ناوچه‌های آن از سوریه منتقل شوند .

روسیه به عنوان حامی اصلی سوریه، درگیر جنگ اوکراین شده و ائتلافی که در دوره 2015-2020 برای حمایت از نظام سوریه شامل نیروهای منظم و نامنظم روسیه (به ویژه گروه واگنر) به وجود آمد، توان سابق خود را از دست داد. این توضیح دهنده واکنش ضعیف روسیه به پیشروی سریع جناح های تروریست ها و فروپاشی سریع نیروهای نظام در نتیجه عدم پوشش هوایی روسیه است. همچنین محور مقاومت که در کمک به نظام بشار اسد و آزادی مناطقی از جمله حلب در سال 2016 نقش برجسته ای داشتند، اما در مقطع پس از عملیات طوفان الاقصی در مهرماه سال گذشته تمرکز محور مقاومت معطوف به جنگ در نوار غزه شد و به ویژه حزب الله لبنان تعداد زیادی از اعضای خود را که در حومه ‌های حلب و ادلب مستقر بودند، به سمت لبنان یا جنوب سوریه در نزدیکی جولان و در منطقه قلمون در امتداد مرز سوریه و لبنان بازگرداند. از طرفی، حملات مستمر رژیم صهیونیستی علیه سوریه جهت تضعیف زیرساخت محور مقاومت در این کشور به دنبال جنگ غزه و لبنان افزایش چشمگیری یافت. تعداد این حملات که آشکارا حاکی از همسویی اسرائیل و گروه های تکفیری می باشد، از ابتدای سال 2024 تاکنون بیش از 155 حمله بوده است که تنها 86 حمله تنها در ماه های اکتبر و نوامبر انجام شده است و عمدتا شامل مراکز حزب الله و پایگاه های سپاه پاسداران ایران و سایر گروه های مقاومت بوده است؛ از جمله حمله شدید اسرائیل علیه مقرهای نیروهای مقاومت عراقی در 20 نوامبر در شهر تدمر که موجب تلفات و خسارت های قابل توجهی شد. این در حالی است که ارتش سوریه نیز پس از حدود 14 سال جنگ و درگیری، دچار فرسودگی زیادی شده و از طرفی، بحران منابع انسانی و مالی به ویژه طی سال گذشته موجب شده است که این ارتش فاقد کارآیی لازم در میدان باشد. بنا بر این ارتش سوریه به ویژه با نبود متحدان در زمین و نیروی هوایی روسیه در آسمان قادر به مقابل برق آسای گروه های تروریستی نشد، خصوصا آنکه این گروه ها به ویژه تحریرالشام طی این سال ها با کمک های خارجی، به بازسازی و تقویت بنیه خود از نظر سازمانی و تسلیحاتی پرداخته و برای نمونه در عملیات اخیر از سلاح پهپاد به خوبی استفاده کردند. و در پایان نظام سوریه با توجه به فشارهای متعدد در مرحله پسا جنگ به ویژه تحریم های کمرشکن غرب و آمریکا خصوصا قانون سزار (قیصر) دچار ضعف و ناکارآمدی زیادی شده بود و قادر به بازسازی نهادها و به طور خاص ارتش در مرحله پس از جنگ نشد. ساختار بسته و تک حزبی حاکمیت نیز به این امر دامن زد و زمینه ای برای اصلاح و بازسازی ایجاد نکرد. همچنین معضلات اقتصادی موجبات نارضایتی مردمی در بسیاری از مناطق به ویژه مناطق اهل سنت را فراهم ساخت و به همین دلیل با ورود شورشی ها به شهرهایی چون حلب، حماه و حمص شاهد مقاومت از سوی مردم نبودیم. از طرفی، گفته می شود رفتار حساب شده این گروه ها و پرهیز از خشونت نیز در جلب مردم موثر بوده است.

سرعت پیشروی گروه‌های مسلح در حلب و ادلب و اشغال آن‌ها (عملکرد ضعیف و عدم آمادگی ارتش سوریه در اینجا نباید نادیده گرفته شود) به‌خوبی نشان می‌دهد که اولاً گروه‌های تروریست به سرکردگی تحریرالشام از مدت‌ها قبل خود را برای آغاز چنین جنگی آماده کرده بودند. ثانیاً، آغاز چنین تحرکاتی با پیشروی برق‌آسا و دامنه‌دار بدون چراغ‌سبز یا حمایت بازیگران ذی‌نفع منطقه‌ای و بین‌المللی از جمله آمریکا، ترکیه و رژیم‌صهیونیستی عملاً امکان‌پذیر نبوده و نیست. برای دولت ترکیه باید سهم و نقش «مؤثری» در تحولات حلب و مناطق پیرامون قائل شد. چرا اولاً آنکارا از تحریرالشام حمایت نظامی و اطلاعاتی می‌کند. ثانیاً نیروها، پایگاه‌ها و تجهیزات نظامی ترکیه در مناطق شمالی سوریه حضور دارند، ثالثاً حمله به حلب و ادلب بدون موافقت ترکیه امکان‌پذیر نبوده است. رابعاً اشغال حلب و ادلب، به تحقق اهداف ترکیه در سوریه کمک قابل‌توجهی می‌کند. جنگ و درگیری در حلب و مناطق پیرامون شاید بتواند یک مناقشه کوتاه‌مدت باشد، اما نمی‌تواند به یک چالش منطقه‌ای تبدیل شود. در بحران سال ۲۰۱۱ سوریه گروه‌های تکفیری مختلف با انسجام سیستمی قوی و پشتوانه مردمی در سوریه و حمایت کشورهای عربی و غربی شامل عربستان سعودی، قطر، امارات، ترکیه، ایالات متحده آمریکا، رژیم صهیونیستی و... وارد عرصه میدان شدند و از دو جناح عراق و سوریه یک بحران عظیم منطقه‌ای را خلق کردند که به شدت چالش‌آفرین شد.

رهبران ترکیه بعد از اینکه میان رژیم صهیونیستی و لبنان آتش بس اعلام شد، همراستا با سیاست های رژیم صهیونیستی که به دنبال قطع کردن مسیر دسترسیِ محور مقاومت به حزب الله و غزه است، قصد دارند رویای دیرینشان را متحقق کنند و یک منطقه حائل با سوریه ایجاد کنند.. به عبارت دیگر، ترکیه همگام با رژیم، به دنبال جامه عمل پوشاندن به دو هدف اصلی است: 1. تجزیه کشور سوریه و تصرف ارضی؛ 2. تضعیف جایگاه و قدرت جبهه مقاومت و هلال شیعی. به خیال مقامات ترکیه، با پیگیری این دو هدف، اهداف فرعی دیگر نظیر انتقام جویی از بشار اسد، کنترل و حذف گروه های کُردی و افزایش جایگاه در میان کشورهای جهان عرب هم محقق می شود. این در حالی است که ترکیه در مقطع فعلی دست به اشتباه بزرگی زده است که می تواند آینده ترکیه را تغییر دهد و برخلاف تصورات ترکیه، جامعه بین المللی از جمله کشورهای عربی منطقه، از تمامیت ارضی حکومت بشار اسد علیه تروریست ها حمایت کرده اند و عملاً محاسبات ترکیه را به هم زده اند. همچنین ارتش سوریه با حمایت روسیه و مستشاران ایرانی در حال بازگرداندن مناطق تصرف شده از سوی تروریست ها هستند که این تحولات چندان به نفع ترکیه نیست.

تحریر الشام از سال ها پیش با تثبیت موقعیت خود در ادلب و تشکیل حاکمیت خودمختار تحت عنوان «دولت نجات سوریه»، در صدد توسعه طلبی در شمال بوده و با حمایت های خارجی از یک سو و سوء استفاده از برخی نارضایتی ها در داخل، حملات خود را از بامداد چهارشنبه گذشته کلید زد و در سایه ضعف و غافلگیری ارتش سوریه پیشروی های قابل توجهی انجام داد. وضعیت کنونی در شمال سوریه در چهارچوب ادامه پروژه تضعیف مقاومت پس از جنگ غزه و لبنان قابل ارزیابی بوده و در همین راستا برخی ناظران از آن به عنوان پیش درآمد فشار حداکثری دولت جدید آمریکا علیه کانون مقاومت یعنی جمهوری اسلامی ایران تعبیر کرده اند. تروریست ها و حامیانشان از عملیات روانی و جنگ رسانه ای غافل نبوده و تلاش دارند چنین القا کنند که کار سوریه و بشار اسد تمام است؛ غافل از آنکه کشوری که با کمک متحدان خود بیش از 10 سال در برابر سخت ترین حملات تروریست ها پایداری کرد، با یک حمله در شمال دست به عقب نشینی نخواهد زد و بلکه به زودی معادلات را تغییر خواهد داد. کم و کیف بازگرداندن معادله اما نیاز به زمان داشته و منوط به روند تحولات آتی و میزان توانایی و نقش آفرینی بازیگران موجود در این معرکه می باشد.

نتانیاهو بر خلاف هیاهوی رسانه‌ای در شرایط اضطرار قرار گرفت و برای مدتی تنفس برای ارتش فرسوده و بازسازی سیستم پدافندی خود را فراهم نمود. البته با توطئه ترکیه و حمایت آمریکا جبهه دیگری علیه مقاومت یعنی سوریه را باز کردند تا مسیر ارسال سلاح به حزب الله را مسدود کنند که حمله تحریرالشام ثابت کرد ترکیه با اسرائیل طرح ریزی کردند.