خاورمیانه ۲۰۲۵

خاورمیانه در طول یک قرن گذشته همواره کانون تنش‌ها و بازآرایی‌های راهبردی ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی بوده است. حال نیز در شرایطی که ایالات متحده آمریکا و متحدان منطقه‌ای آن با محوریت اسرائیل از طرح‌هایی برای مهندسی یک «نظم نوین» امنیتی سخن می‌گویند و در همین راستا منطقه را غرق در چالش‌های جدیدی مانند جنگ 12 روزه کردهند، نگاه‌ها به‌سوی بازیگری تعیین‌کننده اما رازآلود یعنی جمهوری خلق چین، معطوف شده است. حضور فزاینده پکن در منطقه، که با رشد خیره‌کننده اقتصادی و نفوذ دیپلماتیک همراه شده، این پرسش بنیادین را برای سیاست‌گذاران خاورمیانه مطرح می‌سازد که ماهیت واقعی راهبرد چین در قبال خاورمیانه چیست و این قدرت نوظهور در برابر تحولات شتابان و طرح‌های امنیتی غرب‌محور چه واکنشی نشان خواهد داد؟ آیا چین صرفاً یک شریک اقتصادی عمل‌گراست، قدرتی تجدیدنظرطلب که به دنبال برهم زدن ساختارهای موجود است، یا بازیگری که الگوی متفاوتی از کنشگری را مبتنی بر منطقی متفاوت دنبال می‌کند؟ پاسخ به این پرسش مهم، مستلزم عبور از تحلیل‌های سطحی و درک عمیق‌تر منطق حاکم بر سیاست خارجی پکن است. برخلاف تصور رایج که چین را یا یک بازیگر منفعل یا یک قدرت تهاجمی تمام‌عیار می‌بیند، راهبرد این کشور نه بر پایه تقابل مستقیم و پرهزینه با نظم موجود، بلکه بر مبنای یک اصلاح‌گرایی عمل‌گرایانه و صبورانه استوار است. این رویکرد، که ریشه‌های عمیقی در جهان‌بینی فلسفی و تجربیات تاریخی چین دارد، به دنبال افزایش وزن و نفوذ در ساختارهای فعلی و هم‌زمان، ایجاد نهادها و ائتلاف‌های موازی است. از این منظر، خاورمیانه برای چین نه یک هدف غایی و ارزشی، بلکه یکی از مهم‌ترین عرصه‌ها برای پیشبرد اهداف جهانی آن یعنی تأمین امنیت انرژی، گسترش کریدور کمربند و جاده (BRI) و به چالش کشیدن هژمونی غرب در قامت رهبر خودخوانده «جنوب جهانی» است. بنابراین، انتظار مداخله نظامی جدی و ایفای نقش به عنوان یک ضامن امنیتی قاطع در بحران‌های حاد منطقه، با ماهیت راهبرد جهانی و محتاطانه پکن همخوانی ندارد و می‌تواند به یک خطای محاسباتی راهبردی برای بازیگران منطقه‌ای منجر شود.

دکترین «برتری کیفی نظامی» دهه‌هاست که سنگ بنای سیاست دفاعی و امنیتی رژیم صهیونیستی و شالوده حمایت‌های راهبردی ایالات متحده از این رژیم در غرب آسیا محسوب می‌شود. این دکترین، که در قوانین آمریکا نیز نهادینه شده، تضمین می‌کند که توانمندی‌های نظامی اسرائیل همواره یک نسل فناورانه‌تر و کارآمدتر از مجموع رقبای منطقه‌ای خود باقی بماند که این امر به معنای ممنوعیت صادرات فناوری‌های نظامی پیشرفته و روزآمد به کشورهای پیرامونی اسرائیل است. به طور مثال جنگنده نسل پنجم F-35 تاکنون نماد اصلی و ملموس اجرای این قاعده در راستای تضمین برتری هوایی رژیم در مقابل سایر کشورهای خاورمیانه و آفریقا بوده است. اما امروز، منطقه در آستانه یک دگردیسی ساختاری قرار گرفته است؛ در حالی که متحدان عربی آمریکا برای دستیابی به F-35 تلاش می‌کنند. با توجه به آنچه بیان شد و در قالب جمع بندی می‌توان بر این نکته تاکید کرد که تلاش رژیم صهیونیستی برای دستیابی به جنگنده نسل ششم F-47، فراتر از یک نوسازی تسلیحاتی، یک اقدام راهبردی برای مهندسی مجدد موازنه قدرت در غرب آسیا و تضمین برتری نظامی مطلق برای دست‌کم یک تا دو دهه آینده است. این تحول، که مبتنی بر یک جهش چارچوبی در حوزه فناوری‌های مرتبط با نبرد هوایی شبکه‌محور، هوش مصنوعی و پنهان‌کاری پیشرفته است، چالشی مستقیم برای معماری امنیتی منطقه و منافع ملی کشورهای اسلامی و خاصه کشورمان می‌باشد. رفع و دفع این چالش نیازمند یک راهبرد جامع، چندلایه و آینده‌نگر است که صرفاً بر ابزارها و رویکردهای سنتی تکیه نکند و ابعاد فنی، دکترینال و ژئوپلیتیک مسئله را همزمان در نظر بگیرد. تجربه منازعات اخیر، از جمله عملیات جنگ تحمیلی 12 روزه، اهمیت حیاتی یک توان دفاعی چندوجهی و یک نیروی هوایی کارآمد را برای دفع تهدیدات به اثبات رسانده است. هرچند تحریم‌های ظالمانه، مسیر دسترسی به فناوری‌های نوین را دشوار و پرهزینه ساخته است، انفعال در برابر روندهای فناورانه دشمن، گزینه‌ای پذیرفتنی نیست و به منزله واگذاری ابتکار عمل به رقیب است.

سفر الشرع به پاریس را می‌توان گامی اولیه در جهت بازتعریف نقش فرانسه در خاورمیانه دانست. فرانسه با استفاده از ابزار‌های دیپلماتیک و اقتصادی می‌کوشد جایگاه خود را به عنوان بازیگری مستقل از آمریکا تثبیت کند. موفقیت این رویکرد مشروط به چند عامل است: ۱. توانایی الشرع در مهار خشونت‌های فرقه‌ای و جلب اعتماد اقلیت‌ها. ۲. هماهنگی با واشنگتن برای کاهش تحریم‌های یکجانبه. ۳. جلوگیری از بازگشت داعش و تثبیت امنیت در مناطق مرکزی سوریه در مجموع باید گفت که اگرچه سفر الشرع به فرانسه نشان دهنده گشایشی نسبی در روابط دمشق با غرب است، اما مسیر پیش‌رو پر از چالش خواهد بود. فرانسه به دنبال ایفای نقش قیم مآبانه و احیای نفوذ سنتی خود در منطقه شامات است، اما تحقق این هدف بدون همکاری بین‌المللی (بویژه از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا) و اصلاحات داخلی در سوریه دشوار به نظر می‌رسد. در کوتاه‌مدت احتمالاً شاهد تعدیل محدود تحریم‌ها و افزایش کمک‌های بشردوستانه خواهیم بود، اما مشروعیت‌سازی کامل دولت انتقالی نیازمند گذار از آزمون‌های سخت‌تری است. مسئله ترکیه و کرد‌ها و اشغال بخش قابل توجهی از خاک سوریه توسط اشغالگران صهیونیست از جمله این چالش‌هاست.