اهداف و پیامدها

از زمان پایان جنگ دوم قره‌باغ در آبان ماه 1399 تاکنون منطقه قفقاز بارها شاهد برگزاری رزمایش‌های نظامی مشترک بین ترکیه و آذربایجان بوده است. این رزمایش‌ها که به ویژه در هفته‌های اخیر بر تعداد آن‌ها نیز افزوده شده است، عمدتاً به ابتکار دولت ترکیه درحال برگزاری است.

در هفته‌های اخیر ترکیه سه مانور نظامی در قفقاز برگزار کرده است. رزمایش اول، 16 شهریورماه با دولت آذربایجان و در منطقه آزادشده «لاچین» برگزار شده است. رزمایش دوم، «سه برادر 2021» نام دارد که 21 شهریور به مدت 9 روز با مشارکت ترکیه، جمهوری آذربایجان و پاکستان در باکو برگزار شده است. رزمایش سوم نیز با عنوان «اخوان تزلزل ناپذیر 2021» در روزهای گذشته با مشارکت آذربایجان در قفقاز برگزار شد.

کشورها معمولاً از برگزاری مانورهای نظامی مشترک اهداف مشخصی را دنبال می‌کنند. این اهداف در دو بخش، «اعلامی» و «اِعمالی» دسته‌بندی می‌شود. اعلامی شامل آن دسته از اهداف است که از طرف مسئولان و کشورهای برگزاری ررزمایش اعلام می‌شود، و اِعمالی شامل اهداف و مقاصدی است که اعلام نمی‌شود، ولی جزو اهداف اصلی رزمایش است که در لابلای اظهارات مقامات سیاسی و تحولات جاری می‌توان آن‌ها را جستجو کرد.

رزمایش‌های اخیری که ترکیه برگزار کرده است، از این قاعده مستثنا نیست. با اینکه آذربایجان و پاکستان هرکدام بنا به اهداف و دلایلی در این رزمایش‌ها مشارکت دارند، اما ابتکار اصلی برگزاری رزمایش‌ها متعلق به ترکیه است، لذا عمدتاً ذیل اهداف و راهبردهای آنکار تعریف می‌شود تا باکو و اسلام آباد.  

به نظر می‌رسد، «نمایش قدرت» و «انتقال پیام» به بازیگران خارجی اعم از کشورهای متخاصم، کشورهای رقیب و حتی کشورهای دوست، جزو اهداف راهبردی رزمایش‌های اخیری است که ترکیه میدان‌دار اصلی آن است؛ اهدافی که بیشتر متوجه «روسیه» است.

امضای توافقنامه سه‌جانبه آتش‌بس میان رهبران روسیه، آذربایجان و ارمنستان در 20 آبان 1399 منجر به استقرار صلح‌بانان روسی در کریدور لاچین شد. با توجه به اینکه ترکیه نیز در جنگ اخیر قره‌باغ حضور مؤثری داشت و پس از پایان آن، روابط رو به رشدی با باکو به خصوص در ابعاد نظامی طی می‌کند، ولی با این‌حال به غنائمی که از جنگ قره‌باغ دست یافته است قانع نیست و آن را در مقابل دستاوردهای روسیه نامتوازن ارزیابی می‌کند. جنگ دوم قره‌باغ علاوه بر «تثبیت» مواضع روسیه در قفقاز جنوبی که در دوران پساجنگ سرد همواره «حیاط خلوت» روس‌ها محسوب می‌شد، به «تقویت و توسعه» نفوذ امنیتی مسکو در این منطقه نیز منجر شده است. این موضوع برای ترکیه «مطلوب» ارزیابی نمی‌شود. بر طبق توافق میان آنکارا و مسکو، نیروهای ترکیه نیز در یک مرکز مشترک بر چگونگی اجرای موافقتنامه پایان مخاصمه در قره‌باغ نظارت دارد. اما آنچه که وجود دارد این است که عملیات صلح‌بانی فقط به روسیه اختصاص داشته و مسکو در این زمینه حقی برای ترکیه قائل نیست. این درحالی است که آنکارا خواهان مشارکت حداکثری در این زمینه است. ترکیه به دنبال شکستن انحصار امنیتی روسیه در قفقاز جنوبی است. ضمن اینکه در پی این است که رویکردهای ضد ترکی روسیه در سوریه در قفقاز جنوبی تلافی کند.

در پایان باید توجه داشت، با توجه به اینکه ترکیه از برگزاری رزمایش‌های نظامی در قفقاز جنوبی دنبال اهداف عمدتاً امنیتی است، لذا این موضوع طبیعتاً به تبعات امنیتی نیز منجر می‌شود. تلاش‌های ترکیه برای به چالش کشاندن روسیه در قفقاز نه تنها موجب امتیازدهی به آنکارا نمی‌شود، بلکه به تشدید درگیری‌های امنیتی و تداوم بی‌ثباتی و تقابلات نظامی می‌شود. به ویژه اینکه باید توجه داشت به دنبال رزمایش‌های نظامی ترکیه، این گزاره حتی در محافل روسی در حال مطرح شدن است که ترکیه دنبال تشکیل ناتوی ترکی است؛ موضوعی که نه تنها برای روسیه بلکه برای سایر کشورهای منطقه نیز حساسیت‌برانگیز است.