واکاوی موضع گیری جدید اردوغان با محوریت "کریدور زنگزور"

در روزهای گذشته، اوج گیری مجدد تنش و منازعات در منطقه قفقاز جنوبی و به طور خاص تشدید کنشگری نظامی جمهوری آذربایجان در منطقه قره باغ، بسیاری از ناظران و تحلیلگران را واداشته تا از قریب‌الوقوع‌بودنِ جنگی فراگیر و گسترده میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان خبر دهند. در این میان، نکته مهم و محوری که البته اغلب تحلیلگران مسائل قفقاز نیز به آن اشاره داشته اند این بوده که باکو سعی دارد تا پروژه "کریدور زنگزور" را به عنوان یک دالان بین المللی که این کشور را مستقیما به ترکیه و سپس اروپا متصل می‌سازد، در قالب تنش‌زایی‌های خود علیه ارمنستان به پیش برد.

مساله ای که البته با واکنش جدی کشورمان در برهه های زمانی مختلف مواجه شده و ایران هشدار داده که به هیچ عنوان، تغییر در مرزهای ژئوپلیتیکی منطقه را نمی پذیرد و در صورت لزوم، آماده نشان دادن واکنش قاطع نیز است. در این راستا، موضع گیری تهران تا حد زیادی ناظر بر اهداف کلان تری است که بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای نظیر اسرائیل، ترکیه، انگلیس و تشکیلات ناتو، به واسطه ایجاد کریدور مذکور، در دستورکار دارند و در صورت عملیاتی شدن پروژه مذکور، آسیب های جدی را به منافع ملی کشورمان وارد خواهد کرد و حتی می‌تواند هسته های امنیتی بحران‌زا را علیه ایران در منطقه فعال سازد.

با این حال، به تازگی رجب طیب اردوغان که از جمله حامیان دو آتشه تنش زایی های الهام علی اف رئیس جمهورِ جمهوری آذربایجان در منطقه قفقاز جنوبی است، موضع گیری قابل تاملی را انجام داده که توجه به ابعاد مختلف آن ضروری به نظر می رسد. اردوغان در جریان سفر اخیر خود به منطقه خودمختار نخجوان و دیدار با همتای خود در جمهوری آذربایجان، ضمن اشاره به انجام برخی رایزنی ها با ایران، به طور خاص به این نکته اشاره کرده که اگر ارمنستان از بازشدن کریدور زنگزور جلوگیری کند، امکان عبورِ این کریدور از ایران وجود دارد.

در این چهارچوب، بسیاری ار ناظران و تحلیلگران مسائل قفقاز، از ارسال پالس های معنادارِ جدید در چهارچوب تنش زایی های جمهوری آذربایجان و متحدان منطقه ای و فرامنطقه ای اش در منطقه قفقاز جنوبی خبر می‌دهند. با این حال، موضع گیری و طرح ایده جدید اردوغان در رابطه با امکان عبور کریدور زنگزور از ایران، دو بعد مثبت و منفی دارد که توجه به آن ها کاملا ضروری به نظر می رسد.

1: ابعاد مثبت ایده عبور کریدور زنگزور از ایران چیست؟

جهت پاسخ به پرسش فوق، می توان به دو گزاره مهم و محوری اشاره کرد. اولا، تحقق این ایده بدان معناست که جمهوری آذربایجان و حامیان منطقه ای و فرامنطقه ای آن، عملاً نتوانسته اند چاره ای برای وزنه قدرت ایران در منطقه بیابند و تهران توانسته با اهرم قدرت و قاطعیت خود، توطئه ای بزرگ را علیه منافع ملی خود خنثی سازد. توطئه ای که حامل هزینه های قابل توجه سیاسی، امنیتی و اقتصادی علیه کشورمان است. به بیان ساده تر، موضع گیری اردوغان در رابطه با امکان عبور کریدور زنگزور از خاک ایران، نوعی گردن نهادن به آنچه مطلوب تهران است، می تواند تلقی شود.

دوم اینکه همانطور که سخنگوی وزارت خارجه کشورمان به تازگی اعلام کرد، ایران از توسعه محورهای مواصلاتی کاملاً حمایت می کند و آن چیزی که مخالف با آن است، اعمال تغییرِ نامشروع در مرزهای ژئوپلیتیکی منطقه است.

حال اگر قرار باشد کریدور زنگزور از ایران عبور کند، با توجه به نیاز جهوری آذربایجان و ترکیه به این کریدور و حفظ شدن موقعیت مرزهای مشترک ارمنستان با ایران، عملاً کارت موثری را در چهارچوب معادلات منطقه ای در اختیار کشورمان قرار می دهد و می تواند وزن راهبردی تهران در قالب مسائل منطقه ای را به نحو قابل ملاحظه‌ای افزایش دهد و البته که حامل منافع و مزایای اقتصادی خوبی نیز برای تهران می باشد. در این چهارچوب، بیراه نیست اگر بگوییم ایران توانسته از دل یک بحران، برای خود فرصت سازی قالب توجهی را انجام دهد و البته که سیلی از تهدیدات علیه خودش را نیز خنثی سازد.

2: بعد منفی ایده عبور کریدور زنگزور از ایران چیست؟

شاید یکی از مهمترین نکات منفی که در مورد موضع گیری اخیر اردوغان مبنی بر امکان عبورکریدور زنگزور از ایران وجود دارد، این مساله باشد که به نحو مشکوکی غیرواقع بینانه است(از نگاه جمهوری آذربایجان و حامیان آن). جمهوری آذربایجان به همراه طیفی از کنشگران منطقه‌ای و فرامنطقه ای، در سال های گذشته تنش زایی‌های گسترده ای را در منطقه قفقاز جنوبی با هدف ایجاد کریدور زنگزور به راه انداخته اند.

اگرچه باکو به دنبال بازپس گیری برخی مناطق از خاک ارمنستان نیز بوده با این حال، با توجه به منافع قابل‌توجه احداث کریدور زنگزور، به نحو ویژه ای معطوف به این مساله بوده است. حال عجیب است اگر بخواهد به یکباره این پروژه مهم برای خود را متوقف سازد. شاید برخی در این نقطه به این نکته اشاره کنند که مواجهه باکو با مواضع قاطع تهران آن را به عقب رانده است. البته که این گزاره صحیح است، با این حال، تردیدی نیست که باکو در رابطه با تنش زایی‌های خود در قفقاز جنوبی، آینده پژوهشی لازم را انجام داده و سناریوهای مختلفی را بررسی کرده است و چندان واقع بینانه نیست تصور کنیم که در عملِ انجام شده قرار گرفته است.

در عین حال، هم ترکیه و هم جمهوری آذربایجان چندان مایل نیستند که یک برگ برنده موثر در اختیار ایران قرار دهند. زیرا اساساً آن ها ایران را نَه یک همکار، بلکه یک مانع در مسیر پیشبرد پروژه های جاه طلبانه و بعضاً غیرقانونی خود در نظر می گیرند و البته که طیفی از کنشگران پشت پرده نظیر اسرائیل، انگلیس و ناتو نیز از اساس یکی از اهداف اصلی عملیاتی کردن ایده کریدور زنگزور را ضربه زدن به ایران تعریف کرده اند.

حال اینکه بخواهند عملاً این کریدور را به یک اهرم در دستان ایران تبدیل کنند، خود با اما و اگرها و تردید زیادی همراه است. با این همه، حداقل تا به اینجای کار، موضع گیری قاطع ایران در رابطه با تنش‌زایی‌های باکو در قفقاز جنوبی، توانسته منافع ملی کشورمان را به خوبی تامین کند.