سایه‌روشن سفر آیت‌الله رئیسی به آفریقا

پس از یازده سال وقفه، سفر سه روزه آیت‌الله رئیسی به سه کشور آفریقایی کنیا، اوگاندا و زیمباوه در حالی به پایان رسید که بسیاری از رسانه‌های خارجی و تحلیل‌گران خارجی سخن از آغاز فصل جدید روابط میان ایران و قاره آفریقا می‌گویند. در جریان این سفر علاوه بر امضاء بیست‌ویک سند همکاری میان تهران با سران کشورهای نام برده، آیت‌الله رئیسی با فعالان اقتصادی، تجار، چهره‌های دینی و دانشگاهی نیز دیدار و گفتگو کرد. در مانیفست سیاست خارجی دولت سیزدهم جهان تنها کشورهای بلوک غرب و دولت‌های اروپایی دارای اهمیت راهبردی نیستند. در نگاه دولت سیزدهم توسعه و گسترش دامنه بازارهای اقتصادی برای تولیدکنندگان و تجار ایرانی در فرآیند گسترش روابط با همسایگان، دولت‌های آفریقایی، آمریکای لاتین و آسیایی حاصل می‌شود.

آفریقا؛ قاره فرصت‌ها

در حالی که برخی محافل رسانه‌ای و شخصیت‌های شناخته شده در محیط دانشگاهی، سفر رئیس دولت سیزدهم به سه کشور آفریقایی کنیا، اوگاندا و زیمباوه را زیر سوال می‌برند؛ سایر قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای گوی سبقت را از تهران ربوده‎‌اند. میانگین رشد جمعیت در این قاره دوبرابر میانگین جهانی است. آفریقا امروز میزبان 17 درصد جمعیت جهان است که از این تعداد نیمی از آنها زیر 20 سال هستند. براساس پیش‌بینی‌های انجام شده توسط موسسات بین‌المللی تا سال 2060 جمعیت طبقه متوسط قاره آفریقا به 1.1 میلیارد نفر خواهد رسید. این آمار به معنای شکل‌گیری بازار مصرف بزرگ و فرصت‌های اقتصادی فوق‌العاده برای بخش تولیدی- خدماتی- سرمایه‌گذاری ایران است.

دولت‌های غربی یکی از بازیگران کلیدی در روند توسعه اقتصادی قاره آفریقا محسوب می‌شوند. با آنکه روابط واشنگتن و دولت‌های آفریقایی در دولت ترامپ کاهش چشمگیر یافت اما دموکرات‌ها به دنبال افزایش سرمایه‌گذاری به ویژه در حوزه تغییرات اقلیمی؛ در شمال آفریقا و منطقه زیرصحرا هستند. دولت‌های اروپایی نیز که جزء بزرگ‌ترین سرمایه گذاران خارجی در بخش زیرساخت‌های این قاره شناخته می‌شوند به دنبال حفظ موقعیت خود براساس اصول مشارکت جدید و چشم انداز مشترک برای افق سال 2030 هستند.

البته در روند سرمایه‌گذاری و توسعه روابط اقتصادی با آفریقا، دولت‌های غربی تنها نیستند. طرح «یک‌کمربند- یک جاده»، وام‌های توسعه‌ای و پروژه‌های زیرساختی شرکت‌های چینی در قاره آفریقا مبنای نفوذ پکن در قاره فرصت‌ها است. البته منتقدان حضور چین در آفریقا پروژه‌های این کشور را مرتبط با استراتژی «تله- بدهی» و امپرالیسم چینی می‌دانند.

علاوه بر قدرت‌های بزرگ جهانی ترکیه، امارات عربی متحده و پادشاهی سعودی نیز حضور پررنگی در تحولات نظامی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی قاره آفریقا دارند. ترکیه‌ی اردوغان طی دو دهه اخیر پس از آمریکا، چین و فرانسه بزرگ‌ترین شریک اقتصادی کشورهای آفریقایی محسوب می‌شود. حجم تجارت آنکارا با کشورهای این قاره در سال 2002 از 2 میلیارد دلار به 35 میلیارد دلار افزایش پیدا کرده است. رئیس‌جمهور کنونی ترکیه با ثبت رکوردی منحصر به فرد تاکنون به سی‌ویک کشور آفریقایی سفر کرده است. طبق آمارهای منتشر شده از سوی دولت ترکیه حجم سرمایه‌گذاری این کشور در قاره آفریقا بیش از 80 میلیارد دلار است. امارات، دیگر بازیگر مهم در تحولات منطقه‌ای آفریقا است. حجم روابط اقتصادی این کشور با دولت‌های آفریقایی در سال 2022 به رقم قابل تأمل 80 میلیارد دلار رسیده است. این عدد 65 برابر حجم روابط تجاری ایران با قاره آفریقا محسوب می‌شود. در کنار روابط اقتصادی، امارات به دنبال تسلط بر بنادر دولت‌های آفریقایی به‌ویژه در حاشیه دریای عرب و شاخ آفریقا است. پادشاهی سعودی نیز طی یک دهه اخیر با سرمایه گذاری 100 میلیارد دلاری در قاره آفریقا (54 میلیارد دلار در مصر) توانسته است جای پای محکمی در اقتصاد این قاره پیدا کند و قدرت نرم خود را در سراسر آفریقا گسترش دهد.

ایران؛ بازیگر جدید قاره آفریقا

نایروبی نخستین مقصد هیات ایرانی در سفر به قاره آفریقا بود. در بدو ورود دکتر رئیسی به کنیا استقبال کم‌نظیری از مقامات عالی رتبه ایرانی صورت گرفت. پس از دیدار روسای جمهور ایران و کنیا، چندین یادداشت تفاهم در بخش‌های کشاورزی، دام‌پروری، میراث فرهنگی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، شیلات، مسکن، توسعه شهری و کلان شهرها میان وزرا و مقامات عالی رتبه دو کشور به امضا رسید. به گزارش خبرگزاری آناتولی یکی از نکات کلیدی در توافقات اقتصادی میان تهران- نایروبی، تسهیل صادرات چای، گوشت و سایر محصولات کشاورزان کنیایی به ایران است. دولت کنیا رسیدن به بازار ایران را مقدمه‌ای برای برقراری ارتباط با کشورهای آسیای مرکزی می‌داند. در سوی مقابل شرکت‌های دانش بنیان و فعال در حوزه فناوری فرصت کم‌نظیری برای ورود با بازار این کشور آفریقایی به دست آوردند. تأسیس خانه نوآوری و فناوری ایران در کنیا شاید مهم‌ترین نماد از آغاز حضور دانشمندان و مهندسان ایرانی در این کشور آفریقایی باشد. حجم تجارت دوجانبه تهران- نایروبی 70 میلیون دلار به ثبت رسیده؛ با این حال هر دو کشور امیدوارند که این سفر نقطه آغازی برای توسعه روابط اقتصادی میان ایران و کنیا باشد.

اوگاندا دومین مقصد سفر آفریقایی رئیسی بود. وی در این سفر با یووری موسونی رئیس جمهور هفتاد و هشت ساله این کشور دیدار و گفتگو کرد. پس از دیدار هیات‌های عالی‌رتبه دو طرف چهار سند همکاری در زمینه‌های کشاورزی، صدور ویزا و تشکیل کمیسیون دائمی امضا نمودند. همچنین در حاشیه این سفر دکتر رئیسی از پارک فناوری‌های کشاورزی ایران- اوگاندا، دفتر نوآور و فناوری ایران در اوگاندا، رهبران ادیان الهی و مسجد ملی اوگاندا بازدید نمودند.

آیت الله رئیسی و هیأت همراه پس از سفر به کنیا و اوگاندا راهی هراره پایتخت زیمباوه شدند. در این سفر نیز مقامات عالی‌رتبه دو کشور دوازده سند همکاری در زمینه‌های نفت و انرژی، مخابرات و فناوری اطلاعات، تامین اجتماعی و بیمه، کار و اشغال، آموزش عالی، علوم- تحقیقات و فناوری، کشاورزی و شیلات، غذایی و دارویی، تامین- توزیع و تولید تجهیزات پزشکی، ایمنی حرفه‌ای و کاهش آسیب‌های مربوط به کار، حمایت اجتماعی و حمایت از کودکان، توانمندسازی افراد معلول و تفاهم‌نامه همکاری میان شرک تراکتورسازی ایران و شرکت ماگای زیمباوه به امضا رسید.

با تغییر سکان سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، به نظر می‌رسد بار دیگر گسترش روابط با دولت‌ها و سرمایه‌گذاری در این قاره برای نظام اولویت یافته است. بی‌شک برای بخش دولتی- خصوصی ایران قاره آفریقا فرصت‌های زیادی برای همکاری مشترک وجود دارد.

بهره سخن

تأمین حداکثری منافع ملی از دل رابطه متوازن با تمام کشورهای جهان؛ به‌ویژه دولت- ملت‌های در حال توسعه به دست خواهد آمد. تهران با نگاه ویژه به بازار 1000 میلیارد دلاری آفریقا به دنبال حضور پایدار در بازار کشورهای این قاره، سرمایه گذاری در زیرساخت‌ها و انتقال فناوری به کشورهای عقب مانده در چرخه علم و فناوری است. بی‌شک در این روابط برد- برد علاوه بر رونق بخش‌های مختلف تولیدی، صنعتی، علمی و فرهنگی کشور، کشورهای آفریقایی نیز می‌توانند در قالب تفاهم‌نامه‌های همکاری با ایران به سمت کاهش ابر مشکلاتی همچون فقر فزاینده، بیماری‌های فراگیر، تغییرات اقلیمی و عقب‌ماندگی علمی- فنی حرکت کنند.