
مناطق قفقاز و آسیای مرکزی در طول تاریخ از جایگاه و موقعیت ژئوپلیتکی و ژئواستراتژیکی مهمی برخوردار بوده است؛ لذا با توجه به تحولات اخیر منطقهای در غرب آسیا و تحرکات برخی از کشورهای منطقه به ویژه ترکیه و آذربایجان، جایگاه منطقه قفقاز و آسیای مرکزی بیش از پیش اهمیت یافته است؛ لذا توجه به این مناطق به ویژه برخی کشورها که هنوز هویت فرهنگی و تاریخی ایران زمین در این مناطق محفوظ مانده است و به ویژه دو عنصر زبان و مذهب به مثابه ابزارهای ارتباطی با آن مناطق همچنان به قوت خود باقی است؛ از اهمیت بسزایی برخوردار است.
به علاوه با توجه به اهمیت راهبردی منطقه اوراسیا و امضای تفاهمنامه راهبردی اخیر میان ایران و روسیه، روند حضور و نقش آفرینی ایران در این مناطق میبایست متفاوتتر از قبل باشد و با حضور گسترده و همه جانبه، حفاظت از منابع هویتی و فرهنگی و منافع سیاسی و اقتصادی میبایست در دستور کار قرار گیرد.
جامعه شیعیان این مناطق که عموماً دارای هویت ایرانی هستند، از منابع ارزشمندی هستند که در ابعاد مختلف هویتی- دینی، فرهنگی و سیاسی و اقتصادی، میتوانند در تسهیل و تحکیم روابط و ریلگذاری سیاستها و اقدامات و تحقق منافع ملی و منطقهای و بین المللی نقش آفرین باشند. ظرفیت عظیم شیعیان آذری زبان که در اقصی نقاط مناطق قفقاز و آسیای مرکزی پراکنده هستند، میتواند به مثابه حلقههای ارتباطی به ویژه در حوزه اقتصادی نقش آفرین باشند. ایجاد شبکههای تجاری و نخبگانی یکی از ضرورتها و اولویتهای مناطق مذکور است که میبایست از جانب نهادهای ذیر ربط مورد توجه و دقت قرار گیرد. ظهور و بروز شبکههای تجاری و نخبگانی میتوانند پایه گذار شکلگیری اتحادیههایی باشند که نمونه مشابه آنها در این مناطق تأسیس شده اند و در حال نقش آفرینی هستند.
اساساً با توجه به برخی موانع ساختاری و حتی کم کاری ها، عملاً میزان حضور و نقش آفرینی ایران در این مناطق در مقایسه با کشورهای رقیب منطقهای و بین المللی، کمتر میباشد. به طوری که با تشدید مانع تراشیهای ساختاری و بسته شدن مراکز و مؤسسات دینی و فرهنگی، روند حضور و جایگاه ایران در این مناطق به مراتب تحت الشاع قرار گرفته و بالعکس روند حضور و نقش آفرینی رقبای منطقهای روند صعودی دارد.
همچنین میزان سرمایه گذاری و تحرکات کشورهای رقیب منطقهای و بین المللی، قابل مقایسه با ایران نیست؛ لذا برای حفظ جایگاه و منتفع شدن از منابع، اولاً میبایست، بازبینی جدی در سیاستها و راهبردها و میزان حمایتها و سرمایه گذاریهای لازم در این مناطق به عمل آید؛ چراکه با روند کنونی امکان رقابت با رقبا و سهم بری عادلانه از منابع و حفظ و توسعه جایگاه بسیار سخت میباشد.
با توجه به تغییر در معادلات سیاسی در منطقه غرب آسیا و امکان انتقال اینگونه تحرکات به منطقه قفقاز و آسیای میانه، ضروری است رویکرد و گفتمان جدید مختص این مناطق شکل بگیرد تا با روندی فراگیر و قدرتمند، ضمن حفظ جایگاه، به امر مهم توسعه ارتباطات و بهره برداری حداکثری از منابع موجود دست یافت.
یکی از اضلاع اصلی نظم نوین منطقه ای، مناطق قفقاز و آسیای میانه خواهد بود؛ لذا امضای «پیمان مشارکت جامع راهبردی میان فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران» نشان از هوشمندی دولتمردان طرفین دارد. اما لازمه دستیابی به موفقیت و بهره مندی حداکثری از این مشارکت، تقویت و بروزرسانی زیرساختها و برقراری ارتباطات عمیق و گسترده با پتانسیلها و ظرفیتهای موجود در منطقه و تشکیل شبکههای نخبگانی و اتحادیههای نوظهور است.