اردوغان در سوچی به دنبال چه بود؟

پس از انتخاب مجدد رجب طیب اردوغان به عنوان رئیس جمهور جدید ترکیه، بسیاری از کارشناسان معتقدند که وی با فاصله گرفته از محور روسیه، ایران و چین به دنبال ترمیم روابط با دولت‌های غربی و اعضای شورای همکاری خلیج فارس است. میزبانی آنکارا از زلنسکی، آزادی فرماندهان آزوف و حمایت از پیوستن کیف به پیمان آتلانتیک شمالی سبب شد تا روس‌ها سیاست‌های جدید اردوغان را «خیانت‌آمیز» توصیف کنند. شاید مهم‌ترین جلوه افزایش تنش در روابط مسکو- آنکارا عدم تمدید توافق انتقال غلات دریای سیاه میان این دو کشور باشد. در مقابل روسیه وعده داد که غلات اوکراین را به صورت رایگان در اختیار کشورهای آفریقایی قرار خواهد داد. طی هفته‌های اخیر تیم سیاست خارجی و امنیت ملی دولت اردوغان با همراهی قطر تمام تلاش خود را برای رسیده به چهارچوب جدید برای صادرات غلات اوکراین به بازارهای جهانی به کار بست؛ با این حال اخبار بیرون آمده از نشست «سوچی» حکایت از شکست تلاش‌های اردوغان دارد. در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا ضمن پرداختن به دیدار روسای جمهور ترکیه و روسیه در سوچی، نگاهی تحلیلی به پرونده‌های اختلافی میان دو کشور داشته باشیم.

توافق غلات در بن‌بست روسیه

با پایان یافتن زمان تواق غلات دریای سیاه میان روسیه و اوکراین، مسکو اعلام کرد به دلیل سو استفاده اوکراینی‌ها از کریدور ایجاد شده به نفع اهداف غیر صلح‌آمیز و همچنین تحریم محصولات صادراتی روسیه، تصمیمی برای تمدید آن ندارد. همچنین طرف روس اعلام کرد با هدف جلوگیری از وقوع بحران غذایی در آفریقا قصد دارد تا غلات را به صورت رایگان راهی کشورهای این قاره کند. در سوی مقابل ترکیه به عنوان بازیگر محوری در روند شکل‌گیری توافق انتقال غلات دریای سیاه، ضمن اعلام هشدار در خصوص وقوع بحران غذایی در سراسر جهان، از آغاز تلاش‌های دیپلماتیک برای ایجاد چهارچوب توافق جدید خبر داد.

 ترکیه و قطر در جریان مذاکرات دیپلماتیک سعی دارند تا قرارداد جدیدی برای تسهیل صادرات 33 میلیون تن مواد غذایی از طریق دریای سیاه فراهم کنند. همچنین در این طرح قطر از روند صادرات غلات به کشورهای آفریقایی حمایت مالی خواهد کرد و ترکیه به سازماندهی این امر کمک خواهد نمود. برای اجرایی شدن این طرح سازمان ملل سازوکار پرداخت مالی پیشنهاد کرده بود که البته با موافقت مسکو همراه نشد. هاکان فیدان در جریان سفر به مسکو و دیدار با لاوروف به دنبال فراهم کردن مقدمات امضا این توافق بود اما توفیقی به دست نیاورد. با آنکه اردوغان بسیار امیدوار بود تا در جریان دیدار با پوتین بتواند دست آورد جدیدی در حوزه سیاست خارجی به دست آورد اما در این زمینه توفیقی نیافت. طرف روس با اشاره به تحریم صادرات این کشور از سوی غرب، هرگونه توافق جدید غلات را تا زمان رفع تحریم‌های غرب دور از دسترس دانست.

آیا ترکیه قطب جدید انرژی خواهد شد؟

سال گذشته میلادی با تشدید حلقه‌ تحریم‌های واشنگتن- بروکسل علیه روسیه و کاهش وابستگی اروپایی‌ها به منابع انرژی روسیه، پوتین و اردوغان از برنامه ریزی برای تبدیل ترکیه به قطب انتقال گاز در قلب منطقه اوراسیا خبر دادند. در جریان دیدار اخیر روسای جمهور دو کشور، پوتین از تکمیل روند مذاکرات برای ایجاد هاب گازی ابراز  امیدواری کرد. کارشناسان حوزه انرژی مطرح شدن چنین ایده‌ای را طرح مسکو برای بازگشت انرژی این کشور به بازارهای غربی قلمداد کردند. برخی دیگر از تحلیل‌گران اما با رد امکان عملیاتی شدن این طرح، انتقال گاز روسیه به ترکیه را تنها به نفع آنکارا و افزایش وزن ژئواستراتژیک این کشور قلمداد کردند. ترک‌ها قصد دارند با تحقق این پروژه علاوه بر تامین بخشی از نیازهای داخلی، در کنار لندن و هامبورگ بدل به یکی از مراکز اصلی انتقال انرژی به اروپا و خاورمیانه شوند.

اجرایی شدن این طرح به شکل مستقیم بر روی ژئوپلیتیک اوراسیا تاثیر گذاشته و سبب برهم ریختن بازارهای انرژی در منطقه خواهد شد. با فرض اجرایی شدن این طرح بازارهای ایران نه تنها در ترکیه (سهم 11 درصدی)، بلکه در سایر کشورهای منطقه همچون عراق و پاکستان نیز با خطر جدی مواجه خواهد شد. برهمین اساس لازم است تا مقامات دولت سیزدهم ضمن اعلام مخالفت با این طرح، امتیازات ویژه‌ای برای تغییر نظر طرف روس ارائه دهند. احداث خط کریدوری امن از مرزهای شمالی کشور به سمت اقیانوس هند و اعطای امتیاز سرمایه گذاری در پروژه‌های راهبردی صنعت نفت وگاز می‌تواند به عنوان مشوق برای تغییر نظر مسکو ارائه شود.

بحران  زنگزور- لاچین

با افزایش پیش‌روی نیروهای آذری برای مسدود کردن کریدور لاچین، نیکول پاشینیان لب به انتقاد از سیاست‌های مسکو گشود و از شکست ماموریت صلح‌بانان روسی سخن گفت. در جریان جنگ 44 روزه قره باغ پس از پیش‌روی طرف آذری در منطقه قره‌باغ و بازپس گیری زمین‌های خود، طرف روس به عنوان ضامن آتش بس و بازیگر میانجی وارد بحران شد. در جریان توافق امضا شده میان رهبران باکو و ایروان طرفین بر سر ایجاد کریدور لاچین برای ارسال کمک‌های بشردوستانه به مردم ارمنی به توافق رسیدند. در سوی مقابل سخن از اختصاص جاده‌ای از داخل استان سیونیک برای ارتباط میان جمهور آذربایجان و منطقه نخجوان به تصویب رسید. با این حال مسیر پیش‌بینی شده در منطقه زنگزور ماهیت کریدوری نداشته  و حاکمیت ارمنستان را نقض نمی‌کند.

الهام علی‌اف با اجرایی شدن توافق صلح به این نکته پی برد که اعطای امتیاز کریدور لاچین در برابر جاده ارتباطی در زنگزور اشتباهی حقوقی و راهبری بوده است؛ بنابراین وی تصمیم گرفت تا با اتخاذ سیاستی دوگانه ضمن افزایش تحرکات نظامی و اشغال مناطق مشرف به استان سیونیک، به تدریج کنترل کریدور ارتباطی لاچین را از دست صلح‌بانان روسی خارج کند. در چنین شرایطی ارمنستان لب به انتقاد از انفعال روسیه در برابر سیاست‌های توسعه طلبانه جمهوری آذربایجان- ترکیه در منطقه گشوده است. حال به نظر می‌رسد یکی از موضوعات مورد مذاکره پوتین- اردوغان در سوچی، تحولات جاری در زنگزور و لاچین باشد. کارشناسان مسائل اوراسیا معتقدند با وجود سکوت معنادار مسکو در خصوص اقدامات ترکیه در قفقاز جنوبی، اما این کشور در بلند مدت اجازه توسعه نفوذ ترکیه در کشورهای این منطقه و عملیاتی شدن «کریدور میانی» را نخواهد داد.

بهره سخن

پس از پایان نشست اردوغان- پوتین، دیمیتری پسکوف سخنگوی ریاست جمهوری روسیه هدف از نشست سوچی را نه انعقاد توافق بلکه صرفا هماهنگی نظرات میان روسای جمهور روسیه و ترکیه اعلام کرد. دولت اردوغان در دوران جدید حکمرانی خود قصد دارد تا پروژه‌های ناتمامی همچون تکمیل کریدور میانی در منطقه قفقاز جنوبی، تبدیل شدن به قطب انرژی و پیروزی در مناقشه حقوقی با یونان در دریای مدیترانه را دنبال کند. برای تحقق این اهداف جاه‌طلبانه ترک‌ها بدون دریافت چراغ سبز از طرف روس این امکان را نخواهند داشت تا موفقیتی به دست آورند. به عبارت دیگر کلید حل مسائل آنکارا در منطقه ققفاز جنوبی، مدیترانه شرقی و حتی شمال سوریه در دست روسیه قرار دارد. شکست اردوغان برای رسیدن به نقطه توافق در زمینه صادرات غلات یا جلب نظر پوتین برای بدل به میانجی میان مسکو- کیف، نشان دهنده راه طولانی رهبر «آ.ک» پارتی برای جلب نظر رئیس جمهور روسیه است.