فرصت‌ها و پیامدهای پیوستن پاکستان به کریدور شمال- جنوب

اگرچه کریدور شمال- جنوب ۲۵ سال پیش راه‌اندازی شد، اما اخیرا به طور جدی مورد توجه قرار گرفت. آغاز درگیری روسیه و اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ منجر به تحریم‌های گسترده‌ای بر صادرات مستقیم کالا‌ها و کالا‌ها از روسیه به اروپا شد، و این امر رویکرد روسیه به آسیا را تغییر داد تا سرمایه‌گذاری بیشتری را برای این پروژه تزریق کند. درگیری اخیر غزه بین اسرائیل و حماس نیز که منجر به ناآرامی دریای سرخ و بی‌ثباتی کشتیرانی از طریق دریای سرخ و کانال سوئز شد، وضعیت امنیتی در منطقه را تشدید و بر جذابیت این کریدور ارتباطی افزوده است.

اهمیت شاخه شرقی کریدور شامل-جنوب

کریدور شمال-جنوب یک پروژه چند وجهی است که شبکه‌های حمل و نقل را در مسیر‌های کشتی، ریلی و جاده‌ای برای جابجایی بار بین هند، ایران، آسیای مرکزی، روسیه و اروپا برقرار می‌کند. هدف اولیه INSTC ارتقای ارتباط و تقویت همکاری تجاری و اقتصادی بین این مناطق است. کریدور شمال- جنوب این پتانسیل را دارد که پویایی تجارت را تغییر و به توسعه اقتصادی کشور‌های شرکت کننده کمک کند و همچنین، مسیر‌های تجاری جایگزین را برای تجارت جهانی ارائه دهد. با این حال، تحقق کامل آن به غلبه بر چالش‌های مختلف لجستیکی، سیاسی و زیرساختی بستگی دارد.

اعضای فعلی این کریدور هند، ایران، روسیه، آذربایجان، قزاقستان، ارمنستان، بلاروس، تاجیکستان، قرقیزستان، عمان، سوریه، ترکیه، اوکراین و بلغارستان هستند. ترکمنستان نیز در حال حاضر عضو رسمی نیست، اما با این کریدور ارتباط جاده‌ای دارد. همچنین، ازبکستان هرچند عضو رسمی این پروژه نیست، اما علاقه خود را برای اتصال به این پروژه برای رسیدن به آب‌های گرم اقیانوس هند ابراز کرده است.

سه مسیر اصلی کریدور شمال- جنوب شامل مسیر غربی (روسیه - آذربایجان - ایران - هند)، مسیر میانی یا ترانس خزر (روسیه - ایران - هند) و مسیر شرقی (روسیه - آسیای مرکزی - ایران - هند) است که در ادامه به بررسی هریک از آنها پرداخته می‌شود.

مسیر میانی: این مسیر بندرعباس را به بندر انزلی از طریق جاده در سرزمین اصلی ایران متصل می‌کند. سپس، از بندر انزلی به آستاراخان روسیه با کشتی و از طریق دریای خزر طی می‌شود. در نهایت اتصال از آستاراخان به سایر مناطق فدراسیون روسیه و اروپا توسط راه آهن روسیه امکان‌پذیر می‌شود. براساس برآورد‌ها این مسیر سالانه ۶۰۰ هزار مسافر و هفت میلیون تن بار را حمل کند. در واقع، این مسیر بنادر خلیج فارس در جنوب ایران را به بندر‌های دریای خزر در شمال متصل می‌کند.

مسیر غربی: بخش غربی کریدور شمال- جنوب از طریق آذربایجان باید از راه آهن قزوین - رشت - آستارا استفاده کند. این راه آهن موجود، آذربایجان و ایران را به هم متصل می‌کند. قرارداد ساخت این مسیر در سال ۲۰۰۵ بین ایران، آذربایجان و روسیه امضا شد. چالش برانگیزترین بخش از نظر مهندسی ساخت راه آهن رشت-قزوین بود که تکمیل آن نزدیک به یک دهه به طول انجامید. در ۲۲ نوامبر ۲۰۱۸، قطار آزمایشی برای اولین بار در بخش ۱۶۴ کیلومتری خط حرکت کرد. البته، ارتباط بین بنادر آذربایجان و ایران در آستارا در سال ۲۰۱۷ برقرار و اولین ورود قطار از روسیه به آستارا ایران در تاریخ ۱۸ فوریه ۲۰۱۸ انجام شد.

در این میان، راه آهن رشت - آستارا هنوز به بهره‌برداری نرسیده است و انتظار می‌رود ساخت این خط ریلی در سال ۲۰۲۵ آغاز شود. این خط تنها حلقه مفقوده در اتصال ریلی بین روسیه و ایران است. کل هزینه خط رشت - آستارا ۱.۶ میلیارد یورو برآورد شده که قرار است مسکو با وام بین دولتی ۱.۳ میلیارد یورویی این پروژه را تامین مالی کند. با تکمیل این خط راه آهن تجارت بین آسیای جنوبی و مرکزی تقویت می‌شود. دو مسیر اصلی این شاخه کریدور ارزیابی فنی شده است. مسیر اول بمبئی به باکو از طریق بندرعباس و دومی بمبئی به آستاراخان از طریق بندرعباس، تهران و بندر انزلی است. هدف از این مطالعه شناسایی و رفع تنگنا‌های کلیدی بود. براساس برآورد‌ها هزینه‌های حمل و نقل به ازای هر ۱۵ تن محموله ۲۵۰۰ دلار کاهش یافته و همچنین، مطالعات نشان می‌دهد که این مسیر ۳۰ درصد ارزان‌تر و ۴۰ درصد کوتاه‌تر از مسیر سنتی فعلی است.

مسیر شرقی: در میان سه مسیر مذکور، بخش شرقی کریدور شمال- جنوب از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا مناطق شرقی و مرکزی روسیه را از طریق قزاقستان و ترکمنستان به بنادر جنوبی ایران و همچنین به هند و کشور‌های عربی در حاشیه خلیج فارس متصل می‌کند. این بخشی از کریدور در سال ۲۰۱۴ تکمیل و عملیاتی شد. این خط ریلی ۶۷۷ کیلومتری اوزن در قزاقستان را به گرگان در ایران از طریق ترکمنستان متصل می‌کند.

شاخه شرقی کریدور با اولین قطار در ژوئیه ۲۰۲۲ به طور رسمی راه اندازی شد. در این راستا، شرکت‌های راه آهن روسیه، قزاقستان و ترکمنستان در آوریل ۲۰۲۳ سرمایه‌گذاری مشترک جدیدی را برای اجرای خدمات حمل و نقل ریلی در شاخه شرقی کریدور تشکیل دادند. با توجه به تحولات سیاسی و کمبود زیرساخت‌ها در منطقه قفقاز، بخش شرقی به تدریج به مسیر ترجیحی تبدیل شده است. در حال حاضر شش قطار در مسیر زمینی از روسیه به هند از طریق قزاقستان، ترکمنستان و ایران در حال حرکت هستند.

فرصت‌های جدید برای اسلام آباد

پاکستان پس از دریافت دعوت نامه ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، تصمیم به پیوستن به INSTC گرفته و روند عضویت را آغاز کرده است. از چند سال گذشته، روسیه به دنبال بهبود روابط دوجانبه خود با پاکستان است، زیرا می‌تواند یک بازیگر کلیدی در مقابله با بلوک غرب باشد. در این راستا، مسکو به همکاری خود با پاکستان در چارچوب سازمان همکاری شانگهای (SCO) اهمیت زیادی می‌دهد. روسیه همچنین از پیشنهاد پاکستان برای پیوستن به بریکس در نوامبر ۲۰۲۳ استقبال کرده است.

در این میان، موافقت پاکستان برای پیوستن به کریدور شمال- جنوب و استفاده از شاخه شرقی آن فرصت‌های قابل توجهی را برای او فراهم می‌کند تا اقتصاد خود را تقویت و ارتباطات منطقه‌ای را بهبود بخشد، و مشارکت‌های استراتژیک را تقویت کند. این امر شرایط مناسبی برای تقویت موقعیت ژئوپلیتیک، روابط دیپلماتیک، ارتقای همکاری اقتصادی و تقویت ثبات منطقه‌ای فراهم می‌کند. همچنین به پاکستان کمک خواهد کرد تا خود را به عنوان یک بازیگر اصلی در امور منطقه‌ای تثبیت و بر تصمیمات اقتصادی و سیاسی عمده تأثیر بگذارد. این اتحاد‌ها به پاکستان کمک می‌کند تا موقعیت جغرافیایی منحصر‌به‌فرد و روابط تجاری و سرمایه‌گذاری خود را تقویت کند و نفوذ منطقه‌ای خود را افزایش دهد.

علاوه بر این، پیوستن به INSTC پاکستان را قادر می‌سازد تا مسیر‌های تجاری خود را متنوع کند، و درنهایت وابستگی به مسیر‌های سنتی، به ویژه کانال سوئز را کاهش دهد و انعطاف‌پذیری اقتصادی را بهبود بخشد. پاکستان با برقراری ارتباط با روسیه، ایران و هند قادر به دسترسی به بازار‌های جدید، گسترش فرصت‌های صادراتی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی خواهد بود. این تنوع صادراتی به پاکستان کمک می‌کند تا خطرات ناشی از اتکای بیش از حد به مسیر‌ها و بازار‌های تجاری خاص را کاهش دهد و رقابت اقتصادی را بهبود بخشد.

البته نباید فراموش کرد که مشارکت فعال هند در این کریدور، با هدف افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی خود در آسیای مرکزی و فراتر از آن، تهدید اقتصادی مستقیم برای منافع پاکستان به شمار می‌رود. سرمایه‌گذاری هند در بنادری مانند چابهار در ایران که موقعیت استراتژیک برای ارتباط با آسیای مرکزی و افغانستان دارد، می‌تواند مسیر‌های تجاری و فرصت‌های اقتصادی را از پاکستان منحرف و بر رشد اقتصادی و نفوذ منطقه‌ای آن تأثیر بگذارد.

با پیوستن به این کریدور، پاکستان می‌تواند با این چالش مقابله و با موقعیت قوی‌تری با هند رقابت کند. کریدور شمال- جنوب این پتانسیل را دارد که روابط اقتصادی بین دو کشور را متحول و تجارت بین‌المللی را تسهیل کند. این امر همچنین می‌تواند زمینه‌ای را برای هر دو کشور فراهم کند تا روابط سیاسی خود را با حل و فصل مسائل خود تقویت کنند، زیرا در نظم جدید جهانی، کشور‌ها روابط اقتصادی را بر روابط دیپلماتیک ترجیح می‌دهند. در واقع، پاکستان با مشارکت فعال در این کریدور و تقویت روابط اقتصادی با کشور‌های آسیای مرکزی می‌تواند توانایی هند را برای تسلط بر تجارت و سرمایه‌گذاری منطقه‌ای محدود کند.

همچنین، توافقات اخیر بین پاکستان و ایران با هدف افزایش تجارت دوجانبه به ۱۰ میلیارد دلار طی پنج سال آینده، با اتصال بین بنادر گوادر و چابهار امکان‌پذیر است. تکمیل اتصال ریلی بین این دو بندر می‌تواند کریدور شمال- جنوب و کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) را به هم پیوند دهد و یک شبکه تجاری منطقه‌ای جامع‌تر ایجاد کند. اگرچه گوادر و چابهار رقیب یکدیگر هستند، اما همکاری بالقوه می‌تواند آنها را مکمل یکدیگر کند.