علل و پیامدهای دلارزدایی از تجارت جهانی

پس از پایان جنگ دوم جهانی ایالات متحده با نهادسازی در عرصه اقتصاد به دنبال تسلط برای اقتصاد جهانی بود که یکی از مهمترین ابزارها در این زمینه نقش و جایگاه دلار در تجارت جهانی است. اما اخیرا و پس از اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه، ایران و ونزوئلا حالا بسیاری از کشورها برای در امان ماندن از تاثیرات آن به دنبال کمررنگ کردن نقش دلار هستند. همچنین، دلارزدایی یکی از تاثیرگذارترین عناصر در روند انتقال سیستمی جهانی به چندقطبی است. دلارزدایی از تجارت خارجی در واقع این امکان برای کشورها می‌دهد که مستقلاً از منافع اقتصادی-مالی خود در برابر ایالات متحده دفاع کنند.

از آنجایی که قدرت اقتصادی آمریکا در کشورها و مناطق در حال کاهش است، دلار نیز موقعیت ممتاز خود را از دست می‌دهد. تا همین اواخر، دلار چنان تسلط بی‌نظیری داشت که بیش از ۶۰ درصد کل ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی در سراسر جهان به دلار آمریکا نگهداری می‌شد. بیش از یک سوم تولید ناخالص داخلی جهان توسط کشورهایی تولید ‌شود که از دلار به عنوان واحد پول رسمی خود (به عنوان مثال اکوادور) یا به عنوان ارز موازی (مانند پاناما) استفاده می‌کنند. حداقل نیمی از فاکتورهای تجارت فرامرزی جهان به دلار صادر می‌شود که پنج برابر سهم آمریکا از تجارت وارداتی در سراسر جهان و سه برابر سهم این کشور از صادرات جهان است.

تجربه چین و هند

از دست رفتن نفوذ دلار در بازارهای جهانی به وضوح با تحولات اخیر در بخش انرژی مرتبط است. در چند سال گذشته، چین، دومین اقتصاد بزرگ جهان، به طور فزاینده‌ای نفت و گاز را از روسیه، ایران، ونزوئلا و تعدادی از کشورهای آفریقایی خریداری کرده و به یوان پرداخت و بدین ترتیب جهان را به کاهش ارزش دلار نزدیکتر کرده است. با توجه به این روند، اظهارات شی جین پینگ، رهبر چین در ماه دسامبر سال ۲۰۲۲ مبنی بر آمادگی وی برای پرداخت هزینه نفت و گاز کشورهای حاشیه خلیج فارس به یوآن چین، طبیعتاً واکنش‌های زیادی را برانگیخت. پکن اعلام کرده است که طی سه تا پنج سال آینده واردات نفت خود از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را به میزان قابل توجهی افزایش و همچنین توافقنامه‌های انرژی جامعی را با کشورهای منطقه توسعه خواهد داد.

سیاست ارزی چین نگرانی خاصی برای ایالات متحده دارد؛ چون روسیه، ایران و ونزوئلا حدود ۴۰ درصد از ذخایر نفت اوپک را در اختیار دارند و چین در حال حاضر نفت از این کشورها خریداری می‌کند. کشورهای شورای همکاری خلیج فارس ۴۰ درصد دیگر از ذخایر اوپک را در اختیار دارند، در حالی که کشورهای منطقه تحت نفوذ چین و روسیه ۲۰ درصد باقی مانده را تشکیل می‌دهند. بنابراین، طرح چین برای شروع استفاده از یوان برای پرداخت، نگرانی‌های قابل توجهی را در ایالات متحده ایجاد کرده است، زیرا به طور قابل توجهی موقعیت غالب دلار و ایالات متحده را به طور کلی در سطح جهانی تضعیف می‌کند و همچنین منجر به تغییرات اساسی در جهان می‌شود. بازار انرژی که واشنگتن از زمان جنگ جهانی دوم سعی در کنترل آن دارد.

همچنین یکی از کشورهای که بشدت دنبال دلارزدایی از تجارت بوده، هند است. بیشتر کارشناسان پیش‌بینی می‌کردند که چین در این زمینه پیشتاز خواهد بود، اما هند به‌طور غیرمنتظره‌ای این نقش را ایفا کرد. به گفته مقامات این کشور، سازوکار تسویه حساب‌های متقابل به روبل و روپیه عملیاتی شده و نیازی نیست که کشورها از دلار در تسویه حساب‌های متقابل استفاده کنند. البته مکانیسم مشابهی از تسویه حسابهای متقابل به روبل و یوان توسط چین در حال گسترش است. براساس داده‌ها، خرید تخفیف‌دار نفت روسیه از سوی هند از فوریه ۲۰۲۲ تاکنون به طور بی‌سابقه‌ای پنجاه برابر شده که منحصراً به روبل و روپیه انجام می‌شود.

بنابراین دلارزدایی هند و چین از تجارت جهانی خود الهام‌بخش کل جنوب جهانی خواهد بود که زودتر از پیش‌بینی‌ها اتفاق می‌افتد. دلیل اینکه هند اجرای این سازوکار را در اولویت قرار داده، درک آن از نقش دلارزدایی در گذار سیستمی به‌ویژه با شکستن انحصار «دلارهای نفتی» در تجارت نفت است.

دلار سنگ بنای قدرت آمریکاست و استفاده از این قدرت اکنون در جنگ‌های تحریمی مشهود است. ایالات متحده می‌تواند هر کشوری را که بخواهدتحت تاثیر قرار دهد. می‌تواند دارایی‌های هر نهادی را که در ایالات متحده سرمایه‌گذاری یا اوراق خزانه‌داری را خریداری می‌کند، مسدود کند. از همین روی، روند دلارزدایی جهانی از سوی برخی کشورها به منظور اصلاح تدریجی اساس اقتصادی-مالی روابط بین‌الملل به سوی آینده‌ای برابرتر، عادلانه‌تر و عادلانه‌تر است، که البته ضربه محکمی به هژمونی تک‌قطبی و رو به افول آمریکا وارد می‌کند. در مقابل، کشورهای جنوب با این اقدام استقلال استراتژیک خود را از همه جنبه‌ها به حداکثر می‌رسانند، در واقع این امکان وجود دارد که مستقلاً از منافع اقتصادی-مالی خود در برابر ایالات متحده دفاع کنند.