نگاهی به سیاست و عملکرد طالبان در مدیریت آب‌های فرامرزی

مقدمه

افغانستان کشوری محصور در خشکی است که با مساحت تقریبی[1] 652 هزار کیلومتر مربع و جمعیت تقریبی 33 میلیون نفر، در منطقه‌ای حساس و استراتژیک واقع ‌شده است.‌ این کشور که در مرکز آسیا قرار داشته و برخوردار از اقلیم عمدتاً کوهستانی است[2]، دارای رودهای متعدد داخلی و فرامرزی است. کوهستانی بودن عمده مناطق افغانستان سبب شده است که این کشور ضمن برخورداری از منابع آبی متعدد، تقریباً از موقعیت بالادستی نسبت به کشورهای همسایه خود (ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، پاکستان و ج.ا.ایران) برخوردار باشد. این مزیت کوهستانی و بالادستی بودن، امکان مدیریت افغانستان بر رودهای فرامرزی را فراهم کرده است.

پس از تغییرات اقلیمی در منطقه، کاهش میزان بارندگی‌ها و درمجموع، افزایش اهمیت موضوعات هیدروپلیتیکی[3] در دهه اخیر، استفاده ابزاری دولت‌های افغانستان از رودهای فرامرزی نیز محسوس‌تر شد؛ به‌طوریکه "محمد اشرف غنی" رئیس جمهور سابق افغانستان در مراسم افتتاح سد کمال خان استان نیمروز در فرودین 1400 و در آخرین ماه‌های حیات دولتش، خطاب به مقام‌های ج.ا.ایران عنوان کرد که «اگر نفت می‌دهید، آب از من بخواهید. افغانستان دیگر آب رایگان نمی‌دهد.».

اما رویکرد طالبان در حوزه رودهای فرامرزی پس از به قدرت رسیدن در مرداد 1400 چه بوده و امارت اسلامی چه اقداماتی را در راستای مدیریت آبهای فرامرزی انجام داده است؟ مسئله تحلیل حاضر، ارزیابی سیاست و عملکرد امارت اسلامی طالبان در حوزه سدسازی و مدیریت آب‌ها است که در ادامه به بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود.

• حوضه‌های آبریز افغانستان

افغانستان از پنج حوضه آبریز اصلی شامل آمودریا، هریرود/مرغاب، هیرمند، کابل و حوضه آبریز شمالی تشکیل شده است. از پنج حوضه آبریز اصلی افغانستان، چهار حوضه شامل حوضه‌های آبریز آمودریا[4]، هریرود/مرغاب[5]، هیرمند[6] و کابل[7]، حوضه‌های آبریز فرامرزی و مشترک با کشورهای همسایه این کشور هستند که آب این حوضه‌ها و رودخانه‌های آن‌ها از افغانستان خارج می‌شوند و افغانستان در تمامی این حوضه‌ها، از موقعیت بالادستی نسبت به کشورهای همسایه خود برخوردار است. این شرایط اقلیمی و هیدروپلیتیکی سبب شده است که استفاده از آب به‌عنوان اهرم فشار و ابزار سیاسی در مواجه با کشورهای همسایه ازجمله کشورهای ج.ا.ایران، ازبکستان، ترکمنستان و پاکستان در دستور کار دولت‌های سابق و فعلی افغانستان قرار گیرد.

رود‌های آمو/جیحون، هیرمند/هلمند، فراه‌رود، خاشرود، هریرود، مرغاب و کابل‌رود ازجمله رودخانه‌های مهم حوضه‌های آبریز فرامرزی افغانستان هستند. رودهای افغانستان عموماً از کوه‌های مرکزی و مناطق شرقی این کشور سرچشمه گرفته و به سمت غرب، شرق و شمال، جریان می‌یابند که در ذیل به اهم رودهای فرامرزی اشاره می‌شود[8].

1. رود آمو

رود آمو از کوه‌های پامیر سرچشمه گرفته و پس از طی کردن 2400 کیلومتر به دریاچه آرال در ترکمنستان می‌ریزد.‌ حدود 1126 کیلومتر از این رودخانه در مرزهای شمالی افغانستان و هم‌مرز با کشورهای تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان واقع شده است.‌ قسمت‌هایی از این رودخانه که دارای میانگین سالانه جریان آب (دبی) 6.73 کیلومتر مکعب است، قابل کشتیرانی است.‌ در سواحل رودخانه آمو، دو گمرک شیرخان (افغانستان و تاجیکستان) و حیرتان (افغانستان و ازبکستان) قرار گرفته که کالاهای صادراتی یا وارداتی افغانستان با کشورهای آسیای مرکزی از طریق پل‌های ایجاد شده بر روی بستر رود آمو مبادله می‌شود.‌ این رود با حوضه آبریز 309000 کیلومتر مربع، پرآب‌ترین و بزرگ‌ترین رود در آسیای مرکزی به شمار می‌رود.

2. رود هیرمند

رود هیرمند به طول بیش از 1100 کیلومتر، از کوه‌های پغمان در غرب کابل و کوه‌های بابا سرچشمه می‌گیرد و در جهت جنوب غرب جریان می‌یابد و نهایتاً در ج.ا.ایران به دریاچه هامون می‌ریزد.‌ رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﯿﺮﻣﻨﺪ ﺑﻪ دو ﺳﺮﺷﺎﺧﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ می‌شود ﮐﻪ رود ﭘﺮﯾﺎن و رود ﺳﯿﺴﺘﺎن را ﺗﺸﮑﯿﻞ می‌دهد. رود ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ اﯾﺮان وارد می‌شود و در ادامه ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﺪن ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺮﺷﺎﺧﻪ اﻧﺤﺮاﻓﯽ از ﻧﻘﺎط دﯾﮕﺮ، ﭼﺎه نیمه‌های داﺧﻞ اﯾﺮان را ﺗﻐﺬﯾﻪ می‌کند. اما رود ﭘﺮﯾﺎن وارد ﻫﺎﻣﻮن ﭘﻮزك (90 درﺻﺪ در ﺧﺎك اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و 10 درﺻﺪ در ﺧﺎك اﯾﺮان) می‌شود که این هامون از رودخانه‌های ﺧﺎﺷﺮود و ﺧﻮﺳﭙﺎس نیز ﺗﻐﺬﯾﻪ می‌کند.

3. فراه‌رود

فراه‌رودِ 560 کیلومتری، یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین رودخانه‌ها و سرشاخه‌های حوضه آبریز هیرمند است که نقش مهمی در حیات پایین‌دست حوضه به‌ویژه تالاب‌های بین‌المللی هامون دارد. متوسط آورد سالانه این رودخانه1200  میلیون متر مکعب در سال برآورد شده است که بعد از رودخانه هیرمند، دومین سرشاخه مهم و پر آب حوضه آبریز بین‌المللی هیرمند است. فراه‌رود، از رشته کوه بند‌بیان در استان غور سرچشمه گرفته و پس از عبور از نزدیکی مرکز استان فراه افغانستان و تجمیع با دیگر رودهای این استان، نهایتاً به هامون صابری در مرز ایران و افغانستان می‌ریزد.

4. خاشرود

خاشرود با طول 380 کیلومتر، در حوضه آبریز هیرمند قرار دارد. این رود با داشتن 300 الی 700 متر عرض، از رشته کوه سیاه کوه در استان غور سرچشمه گرفته و نهایتاً به هامون پوزک می‌ریزد. خاشرود از فراه رود بسیار کوچک‌تر است و قسمت اعظم آب آن در جهت آبیاری اراضی کشاورزی به مصرف می‌رسد.

5. هریرود

هریرود از کوه بابا در فرمانداری لعل و سرجنگل استان غور، واقع در مرکز افغانستان سرچشمه گرفته، از هرات می‌گذرد و در شمال غربی افغانستان کمی از مرز مشترک ج.ا.ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهد.‌ این رود سپس وارد خاک ترکمنستان می‌شود و در ریگزارهای این کشور فرو می‌رود.‌ طول هریرود بیش از 1100 کیلومتر و مساحت کل حوضه آبی آن، حدود 84 هزار کیلومتر مربع است که 45% در افغانستان، 35% در ایران و 20% آن در ترکمنستان واقع شده است.

6. مرغاب

رود مرغاب به طول 850 کیلومتر از رشته‌کوه‌ سفیدکوه در مرکز و غرب افغانستان سرچشمه گرفته، سپس به شمال شرق هرات سراریز شده و نهایتاً پس از چندین انشعاب در صحرای قره‌قوم ترکمنستان فرو می‌رود. مرغاب دومین رودخانه بزرگ ترکمنستان است و به طول 16 کیلومتر، مرز مشترک افغانستان و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد. به دلیل شرایط توپوگرافی رودخانه مرغاب، استفاده افغانستان از این رودخانه محدود است و در نتیجه، زمینه کمی را برای اختلافات آبی دو کشور فراهم می‌کند.

7. کابل‌رود

کابل رود از کوه‌های شرقی افغانستان سرچشمه گرفته و پس از عبور از شهرهای کابل و جلال‌آباد وارد خاک پاکستان شده و درنهایت به رود سند این کشور می‌پیوندد.‌ شاخه‌های آبی رود کابل از کوه‌های پغمان و میدان وردک سرچشمه می‌گیرند. حوضه آبریز رودخانه کابل حدود 12% مساحت افغانستان را تشکیل می‌دهد و دبی آن، 33 تا 460 متر مکعب در ثانیه است. ظرفیت آبی این رودخانه 15 میلیارد متر مکعب برآورد شده است.

• اقدام‌های دولت‌های جمهوریت افغانستان پیرامون مدیریت آب‌های فرامرزی

افغانستان از سال 2002 م. و پس از تشکیل دولت جمهوریت، با در نظر داشت این موضوع که درآمد 61 درصد خانواده‌های افغانستانی از کشاورزی تأمین می‌شود، درصدد مهار آب‌های سطحی و توسعه کشاورزی برآمد که این برنامه تحت عنوان «توسعه بخش آبی در افغانستان» معرفی شد. از اواخر دهه 1380 شمسی و به‌ویژه پس از تشکیل دولت اشرف غنی که با شعار توسعه و رونق اقتصادی وارد کارزار انتخاباتی شده بود، مدیریت منابع آب در افغانستان به‌طور جدی‌تر مدنظر دولت‌مردان وقت این کشور قرار گرفت. بر اساس آمار، افغانستان از مجموع بارش‌های سالانه در کشورش که نشئت گرفته از جبهه‌های سردِ سیبری و جبهه‌های گرم دریای هند است، تنها 25 درصد استفاده می‌کند و الباقی این آب‌ها به سوی چهار همسایه‌اش (ازبکستان، ترکمنستان، ایران و پاکستان) سرازیر می‌شود.

 بر این اساس، دولت‌های افغانستان برنامه‌های جامع و تحقیقات گسترده‌ای را با حمایت و همکاری کشورهای فرامنطقه به‌منظور استفاده حداکثری از منابع آب کشور خود نظیر ساخت سدها، مدیریت سیلاب‌ها و آب‌های زیرزمینی، ایجاد و به‌روزرسانی شبکه آب‌رسانی و ... تدوین کردند. بر اساس نتایج این تحقیقات که توسط اداره وقت تنظیم امور آب افغانستان منتشر شد، این کشور سالانه پذیرای 163 میلیارد متر مکعب آب حاصل از بارندگی است که زمینه دسترسی به 57 میلیارد متر مکعب آب جاری و 18 میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی قابل دسترس در افغانستان، مهیا است.

اما بهره‌برداری از آب‌های جاری نیازمند ایجاد سد بر رودهای افغانستان بود و از این جهت، دولت افغانستان با حمایت کشورهای خارجی درصدد ساخت سد به‌ویژه در حوضه‌های آبریز فرامرزی برآمد که مصادیق این تلاش‌ها را می‌توان در ساخت سدهای سلما در استان هرات[9]، کمال خان در استان نیمروز[10]، شورابک در استان بدخشان[11]، سوختوک در استان دایکندی[12]، شاه و عروس در استان کابل[13]، پاشدان در استان هرات[14] (در حال تکمیل ساخت)، شاه توت در استان کابل[15] (در حال تکمیل ساخت) و بخش آباد در استان فراه[16] (در حال تکمیل ساخت) مشاهده کرد.

مطابق بررسی‌های انجام شده توسط آقایان شِرودِر (Shroder) و احمدزی که در سال 2016 م. انجام شد، بیش از 62 سد در افغانستان وجود داشت که هم‌اکنون نیز این سدها در حال بهره‌برداری هستند.

• اقدام‌های دولت طالبان پیرامون مدیریت آب‌های فرامرزی

طالبان چندی پس از تشکیل دولت در سال 1400 و تحکیم پایه‌های قدرتش، مدیریت آب‌های جاری افغانستان را با هدف توسعه کشاورزی و بهبود اقتصاد به‌ویژه از طریق سدسازی و ایجاد کانال‌های آبی در پیش گرفت. در این میان، دولتمردان کابل اهتمام بیشتری به مدیریت آب‌های حوضه‌های آبریز فرا سرزمینی به دلایل سیاسی داشتند لذا اقدام به تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام دولت قبل و همچنین ایجاد طرح‌های جدید در حوزه سدسازی و کانال‌های آبی کردند که در ادامه به تشریح اهم این اقدام‌ها پرداخته می‌شود.

• آغاز به کار ساخت کانال قوش‌تپه در شمال افغانستان

در اسفند ماه 1400، طالبان پروژه‌ای را برای ساخت یک کانال آبی بزرگ در استان‌های شمالی افغانستان به‌منظور برداشت آب از رود آمودریا تحت نام «قوش‌تپه» ارائه کرد. کانال آبی قوش‌تپه که هزینه حدوداً 700 میلیون دلاری را برای طالبان به همراه دارد[17]، قرار است از فرمانداری کلدار استان بلخ تا فرمانداری اندخوی استان فاریاب با 285 کیلومتر طول، 100 متر عرض و عمق 6.5 الی 8.5 متر ساخته شود. این پروژه در سه فاز اجرا می‌شود و هر 43 کیلومتر این کانال در طی مدت یک سال به بهره‌برداری خواهد رسید که درمجموع برای تکمیل این پروژه حدود شش سال زمان نیاز است. فاز اول، احداث کانال از کنار رودخانه آمودریا در فرمانداری کلدار تا فرمانداری دولت‌آباد استان بلخ( 108 کیلومتر)، فاز دوم، احداث کانال از فرمانداری دولت‌آباد استان بلخ تا فرمانداری اندخوی استان فاریاب (177 کیلومتر) است و فاز سوم، توزیع زمین‌های کشاورزی در محدوده کانال قوش‌تپه توسط دولت طالبان است. کانال قوش‌تپه در صورت تکمیل قادر خواهد بود تا ضمن تأمین برق مناطق شمالی افغانستان، در طی یک سال حدود 9 میلیارد متر مکعب آب را ذخیره و 600 هزار هکتار زمین دیمی در استان‌های بلخ، جوزجان و فاریاب را به زمین آبی مبدل کند. امارت اسلامی با ساخت این کانال در تلاش برای به دست آوردن 17 کیلومتر مکعب آب از رود آمو است که این اقدام سبب کاهش 10 الی 15 درصدی آب در پایین‌دست (کشورهای ازبکستان و ترکمنستان) می‌شود.

• ازسرگیری ساخت سد بخش‌آباد استان فراه

دولت طالبان در اردیبهشت 1402، تکمیل پروژه سد بخش‌آباد استان فراه را که پیش‌تر به دلیل وضعیت نامساعد امنیتی به حال تعلیق درآمده بود، با کمک 500 میلیون دلاری قطر از سر گرفت. این سد که در حوضه آبریز هیرمند[18] قرار داشته و بر رودخانه فراه‌رود ایجاد شده است، پس از تکمیل، ظرفیت ذخیره 1360 میلیون مترمکعب آب (26 برابر سد کمال خان) و تولید 27 مگاوات برق را خواهد داشت. بی‌شک، ساخت سد بخش‌آباد بر رودخانه فراه‌رود[19] که ازجمله رودخانه‌های اصلی تغذیه‌کننده تالاب هامون ج.ا.ایران و افغانستان است، سبب مشکلات زیست‌محیطی فراوانی برای این تالاب و به تبع آن منطقه خواهد شد.

• تکمیل سد کمال خان در استان نیمروز

طالبان چند ماه پس از تشکیل دولت، در بهمن ماه 1400 از آبگیری سد کمال خان و همچنین تکمیل این سد (به ویژه در حوزه کانال‌های انحرافی- فاز سوم) که در فروردین 1400 توسط اشرف غنی افتتاح شده بود، خبر داد. این سد که در 95 کیلومتری شهر زرنج استان نیمروز افغانستان و بر رود هیرمند احداث شده است، در حقیقت سازه‌ای انحرافی به منظور تغییر مسیر آب رود هیرمند و همچنین کنترل میزان آب سیلاب‌ها به ایران است. سد کمال خان از جمله مهمترین اقدام های حکومت‌های افغانستان در حوزه مدیریت آبهای فرامرزی و مشترک با ج.ا.ایران بوده که تاثیر به سزایی در حیات ساکنین پایین دست آن (استان سیستان و بلوچستان) داشته است. این تاثیر ملموس تاکنون سبب اعلام نارضایتی‌های مکرر ج.ا.ایران از این سازه و همچنین ملاقات‌های متعدد مسئولین دو کشور پیرامون لزوم پرداخت حقابه ج.ا.ایران از رود هیرمند بر اساس معاهده 1351 دو کشور شده است.

• ازسرگیری ساخت سد پاشدان استان هرات

در خرداد ماه 1402، دولت طالبان پروژه ساخت سد پاشدان در فرمانداری کرخ استان هرات را که در دولت جمهوریت آغاز شده بود، مجدداً با تخصیص بودجه از سرگرفت. این سد که در 18 کیلومتری شرق استان هرات و بر رود هریرود قرار دارد، قادر به ذخیره 45 میلیون متر مکعب آب و آبیاری 13 هزار هکتار زمین کشاورزی است[20].

• آغاز به کار ساخت سد خاشرود در استان نیمروز

در آبان ماه 1402، ملا "هبت‌ا... آخندزاده" رهبر طالبان طی حکمی، ساخت یک سد آبی در فرمانداری خاشرود استان نیمروز را با هزینه دو میلیارد افغانی (حدود 27 میلیون دلار) صادر کرد. این سد که قرار است با ارتفاع حدود 50 متر بر رودخانه خاشرود (از حوضه آبی هیرمند) احداث شود، ظرفیت ذخیره حدود 6 میلیون متر مکعب را داشته[21] و قادر به آبیاری بیش از 8 هزار هکتار زمین کشاورزی در فرمانداری‌های گلستان، دلارام، خاشرود، غوری و چخانسور استان نیمروز خواهد بود. آب رودخانه خاشرود که این سد بر روی آن احداث می‌شود، نهایتاً به هامون پوزک در مرز ایران و افغانستان می‌ریزد. هامون پوزک بخشی از تالاب‌های هامون است که در سال‌های اخیر خشک شده است.

• تصویب ساخت سد برقی- آبی در استان کنر

هم‌زمان با افزایش تنش‌های افغانستان و پاکستان پیرامون اخراج اتباع غیر مجاز افغانستانی از پاکستان و همچنین تحرکات TTP، امارت اسلامی از تصویب طرح ساخت سد برقی-آبی بر رودخانه کنر و رایزنی‌های اولیه با یک شرکت ترکیه‌ای برای ساخت آن خبر داد. رودخانه کنرِ 480 کیلومتری که یکی از شاخه‌های اصلی رودخانه کابل است، از کوه‌های هندوکش در شمال شرق افغانستان سرچشمه گرفته، سپس به رودخانه کابل ملحق شده و نهایتاً به کشور پاکستان سرازیر می‌شود.

• تصویب ساخت کانال انتقال آب سد کمال خان به استان نیمروز

در دی ماه 1402، دولت طالبان طرح ساخت کانال انتقال آب سد کمال خان به شهر زرنج در استان نیمروز را با هزینه 80 میلیون افغانی (حدود 1 میلیون دلار) تصویب کرد. این کانال انحرافی که به «نهر لشکری» موسوم است، ظرفیت ذخیره 900 میلیون متر مکعب آب را دارد.

• تصویب طرح بازسازی و گسترش سد خروار در استان لوگر

در ادامه طرح‌ مدیریت آبهای جاری و سد سازی در افغانستان، وزارت انرژی و آب افغانستان در آذر ماه 1402 از تصویب طرح ساخت یک سد آبی- برقی با 36 متر ارتفاع و 140 متر طول بر رودخانه لوگر با هزینه 100 میلیون افغانی (حدود 1 میلیون و 300 هزار دلار) خبر داد. این وزارت افزود که با تکمیل این سد که ظرفیت ذخیره 17 میلیون متر مکعب آب را دارد، 6 هزار هکتار زمین کشاورزی در استان لوگر از آب این سد بهره‌مند خواهند شد. رودخانه لوگر از ارتفاعات استان میدان‌وردک سرچشمه گرفته و پس از پیوستن به کابل رود، نهایتاً به سمت پاکستان سراسریز می‌شود.

• واکنش همسایگان افغانستان به مدیریت آبهای فرامرزی توسط طالبان

کشورهای ازبکستان، ترکمنستان، ج.ا.ایران و پاکستان که دارای رودهای مشترک با افغانستان هستند و در مقایسه با این کشور در پایین دست قرار گرفته‌اند، همواره نسبت به اقدام‌های دولت‌های افغانستان پیرامون مدیریت آب‌های فرامرزی و همچنین حمایت‌های خارجی از این اقدامات نگران بوده‌اند. این نگرانی‌ها از زمان تشکیل حکومت‌داری دوم طالبان و آغاز پروژه‌های مدیریت حوضه‌های آبریز فرا سرزمینی تشدید شد؛ چراکه امارت اسلامی با عزم جدی‌تر و سرعت بیشتری در مقایسه با دولت‌های پیشین افغانستان به تکمیل و یا آغاز پروژه‌های مذکور پرداخت. نگرانی دیگر همسایگان افغانستان، حمایت‌های کشورهای منطقه و فرامنطقه از مدیریت‌ آب‌های فرامرزی توسط طالبان است. همسایگان افغانستان معتقدند که پروژه‌هایی نظیر کانال آبی قوش‌تپه،  سد بخش‌آباد و ... که هر کدام به ترتیب نیازمند 700 و 500 میلیون دلار هزینه است، از بودجه سالانه 3 میلیارد دلاری طالبان و همچنین وضعیت نامساعد اقتصادی، کسری بودجه و تحریم‌های اقتصادی که این کشور با آن دست و پنجه نرم می‌کند، خارج بوده و جز با حمایت‌های خارجی میسر نخواهد بود.

 بر این اساس، پروژه‌های مذکور طالبان که با دو هدف سیاسی (ایجاد اهرم فشار بر همسایگان) و اقتصادی (توسعه کشاورزی) در حال انجام است، با واکنش شدید همسایگان روبه‌رو شد که مصادیق آن را می‌توان در مسدودی چندین روزه گمرکات ازبکستان با افغانستان، ملاقات‌های متعدد مقام‌های ازبکستان و ترکمنستان با طالبان در حوزه آب، توقف فعالیت راه‌آهن ازبکستان و افغانستان، واکنش شدید رئیس جمهور ج.ا.ایران نسبت به پرداخت حقابه ج.ا.ایران از رود هیرمند[22]، افزایش درگیری‌های مرزی پاکستان با طالبان، اظهارنظرهای شدید مقام‌های پاکستانی در خصوص ساخت سد بر رودخانه کنر[23] و ... مشاهده کرد.

در پاسخ به این واکنش‌های شدید همسایگان، دولت طالبان اگرچه بر پایبند بودن امارت اسلامی به پرداخت حقابه همسایگان تأکید کرده اما در عین حال، رودهای فرا سرزمینی را ملکیت افغانستان دانسته است و بر این اساس اعلام کرد که فشارهای همسایگان تأثیری بر روند اقدامات طالبان در حوزه مدیریت آب‌های فرا سرزمینی نخواهد گذاشت.

• جمع‌بندی و نظریه

افغانستان با داشتن منابع آب شیرین و حوضه‌های آبی متعدد، از جایگاه و اهمیت هیدروپلیتیکی ویژه‌ای در منطقه برخوردار است. اهمیت هیدروپلیتیکی افغانستان اگرچه فرصت‌های مناسب و اهرم‌های فشار سیاسی را برای دولت‌های این کشور خلق کرده است اما در صورت عدم استفاده مناسب از آن (اولویت قراردادن مدیریت آبهای فرامرزی و عدم رعایت ملاحظات همسایگان)، دخیل کردن کشورهای فرامنطقه و در مجموع سیاسی‌سازی آبهای مشترک با همسایگان، می‌تواند در کنار بحران‌های دیگر که این کشور را سال‌ها از مسیر توسعه و ثبات سیاسی دور نگه ‌داشت، سبب ایجاد بحران تازه‌ای در این جغرافیا شود. پروژه‌های مذکور دولت طالبان که عموماً با حمایت‌های مالی خارجی صورت می‌گیرد، اگرچه می‌تواند سبب افزایش منابع آبی در دسترس و به تبع‌ آن، توسعه کشاورزی در افغانستان شود اما نارضایتی شدید همسایگان را به دنبال خواهد داشت.

این نارضایتی‌ها در ادامه می‌تواند سبب شکل‌گیری وحدت رویه همسایگان در استفاده از ابزارهای قهری و سلبی در برخورد با دولت طالبان شده و امارت اسلامی را بیش از پیش با چالش مواجه کند. در شرایطی کنونی که هیئت حاکمه فعلی افغانستان در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی و ... به همسایگانش نیازمند است، لازم است تا مسئولین دولت طالبان ضمن درنظر گرفتن منافع ملی خود و پرهیز از «استراتژی هیدروهژمونی[24]»، نگرانی‌های همسایگان را در خصوص آب‌‎های فرامرزی مدنظر قرار داده و نسبت به پرداخت حقابه آنان اهتمام بیشتری داشته باشد. عدم اهتمام دولتمردان طالبان در این حوزه بی‌شک سبب استفاده همسایگان افغانستان از اهرم‌های فشار خود در قبال این کشور می‌شود؛ چراکه دیپلماسی‌های آبی همسایگان به ویژه ج.ا.ایران طی سنوات گذشته راه‌گشا نبوده و منافع ملی آنان را تامین نکرده است.

[1] - مساحت افغانستان با توجه به شرایط سیاسی حاکم بر آن در دهه‌های گذشته، همچنان به‌طور دقیق مشخص نشده ولی آمار قریب به‌اتفاق کُتب و مقالات، همان 650000 کیلومتر مربع است و از نظر طول مرزها، دارای 5800 کیلومتر مرز در خشکی است.‌

[2] - ارتفاع برف در زمستان در بخش‌های مرکزی هندوکش و کوه‌های پامیر به بیش از یک متر می‌رسد.

[3] - از گرایش‌های جغرافیای سیاسی که به مطالعه نقش آب در رفتارهای سیاسی می‌پردازد. هیدروپلیتیک، دانش طراحی و بازبینی استراتژی‌های بازیگران جهت دستیابی به منافع و اهداف مبتنی بر آب و مسائل مرتبط با آن به‌عنوان منبع جغرافیایی قدرت است.

[4] - حوضه آبریز آمو دریا متشکل از رودهای پنج، کوچکا، خان آباد، قندوز و روستاق است.

[5] - حوضه آبریز هریرود متشکل از رودهای بالامرغاب، هریرود بالان و پایین، کشک و کشان رود است.

[6] - حوضه آبریز هیرمند متشکل از رودهای فراه رود، ادرسکن، خوسپاس، خاشرود، هیرمند بالا، میانی و پایین، ناور، ارغنداب پایین و ... است

[7] - حوضه آبریز کابل متشکل از رودهای پنجشیر، علیشنگ، علینگار، کنر، گومل، کابل و کنر است.

[8] - سایر رودخانه‌های مهم افغانستان عبارت‌اند از رود مرغاب در استان غور، رود قندوز در استان قندوز، رود ارغنداب در استان قندهار، رود کوشک در استان هرات، رود پل خمری در استان بغلان، رود پنجشیر در استان پنجشیر و رود بلخ در استان بلخ.

[9] - سد سلما در سال 1395 در استان هرات و بر روی رودخانه هریرود با هزینه ۳۰۰ میلیون  دلاری هند افتتاح شد.

[10] - فرآیند ساخت سد کمال خان از سال 1345 هجری شمسی کلید خورد، اما به دلایل متعددی ازجمله مشکلات سیاسی گسترده به اتمام نرسید. این سد که ساخت آن را کشور ترکیه برعهده داشت، در سال 1400 توسط اشرف غنی رئیس جمهور وقت افغانستان افتتاح شد. سد کمال خان با ارتفاع 16 متر و طول 2.74 کیلومتر، ظرفیت ذخیره 52 میلیون متر مکعب آب از رود هیرمند را مهیا کرده است.

[11] - سد شورابک در سال 1394 در استان بدخشان با هزینه 45 میلیون یورو توسط آلمان آغاز و در سال 1400 افتتاح شد.

[12] - سد سوختوک در سال 1395 در استان دایکندی با هزینه 5 میلیون دلاری شرکت برشنای (برق) افغانستان آغاز و در سال 1400 افتتاح شد.

[13] - سد شاه و عروس که با هزینه 52 میلیون دلاری از بودجه افغانستان ساخته شد، ظرفیت ذخیره ۹ میلیون مترمکعب آب و تولید ۱.۲ مگاوات برق را دارد.

[14] - عملیات احداث سد پاشدان در شهرستان کرخ استان هرات از سال ۱۳۹۰ آغاز شد اما پس از مدت کوتاهی روند احداث آن با مشکلاتی همراه شد. عملیات احداث مجدداً از سال ۱۳۹۷ از سرگرفته شد اما درنتیجه تحولات سیاسی 1400 افغانستان، ساخت‌وساز آن برای مدتی متوقف شد.

[15] - عملیات ساخت سد شاه‌توت در سال 1399 با امضای قرارداد دولت افغانستان با هند بر روی رودخانه کابل (این رود نهایتا به پاکستان می‌ریزد) آغاز شد. این سد 286 میلیون دلاری در صورت تکمیل قادر به ذخیره 14 میلیارد متر مکعب آب و آبیاری 40 هزار هکتار زمین کشاورزی است.

[16] - قرارداد ساخت سد بخش آباد بر روی رودخانه فراه رود در استان فراه در سال ۱۳۹۵ با یک شرکت ایتالیایی امضا شد اما روند احداث این سد به دلایلی در ادامه متوقف شد.

[17] - اگرچه پیش‌تر شرکت انکشاف ملی افغانستان (زیر مجموعه وزارت معادن و مواد نفتی افغانستان) از اختصاص درآمد حاصل از استخراج حوزه زغال‌سنگ بلخاب به پروژه ساخت کانال قوش‌تپه خبر داده بود اما تامین این مبلغ، از بودجه سالانه 3 میلیارد دلاری طالبان خارج است. لذا تکمیل کانال قوش‌تپه تنها با کمکهای حامیان خارجی میسر خواهد بود.

[18] - در ﺣﻮﺿﻪ آﺑﺮﯾﺰ ﻫﯿﺮﻣﻨﺪ سرشاخه‌های ﻣﺘﻌﺪدي وﺟﻮد دارد. آورد ﻣﺘﻮﺳﻂ آﺑﯽ ﻫﯿﺮﻣﻨﺪ ﺣﺪود 9 ﺗﺎ 10 ﻣﯿﻠﯿﺎرد ﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار در بالادست ﺳﺪ ﮐﺠﮑﯽ ذﺧﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ. از 10 ﻣﯿﻠﯿﺎرد ﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ آب، 6 ﻣﯿﻠﯿﺎرد ﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﯿﺮﻣﻨﺪ، 1/2 ﻣﯿﻠﯿﺎرد ﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻓﺮاه‌رود و 300 ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻣﺘﺮﻣﮑﻌﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺎﺷﺮود اﺳﺖ.

[19] - رودخانه فراه رود جزء معاهده 1351 ایران و افغانستان نیست و قرارداد و معاهده‌ای پیرامون بهره‌برداری از این رودخانه بین دو کشور وجود ندارد.

[20] - میزان هکتار زمینی که توسط سد آبیاری می‌شود به دو عامل ظرفیت سد و همچنین میزان زمین‌های کشاورزی قابل کشت در اطراف سد بستگی دارد.

[21] - برخی از کارشناسان این حوزه، ظرفیت ذخیره آب را به مراتب بیش‌تر از 6 میلیون متر مکعب می‌دانند.

[22] - ابراهیم رئیسی در سفر به استان سیستان و بلوچستان در تاریخ 28/02/1402 پیرامون پرداخت حقابه ج.ا.ایران توسط طالبان عنوان کرد: «به حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم که هرچه سریع‌تر حقابه سیستان را بدهند. طالبان این عرض بنده را جدی بگیرند و بعداً در این خصوص گلایه نکنند.»

[23] - چندی پیش، "جان اچکزی" وزیر اطلاعات پاکستان به طالبان هشدار داد که ایجاد سد بر رود کنر به تشدید تنش‌‌ها و درگیری‌‌های احتمالی تأثیر خواهد گذاشت. نامبرده همچنین این اقدام امارت اسلامی را اقدامی خصمانه علیه پاکستان خواند.

[24] - هیدروهژمونی به تسلط بر حوضه رودخانه‌ها از طریق استراتژی‌های کنترل منابع آب مانند جذب منابع، یکپارچه‌سازی و مهار اطلاق می‌شود. هیدروهژمون‌ها به دو شکل مثبت و منفی قدرت رهبری دارند که می‌‍توانند منجر به تعامل و یا درگیری در حوضه رودخانه‌های بین‌المللی شوند.