واکاوی اهداف سی‌ودومین نشست اتحادیه عرب در جده

روز جمعه 19 مه 2023 سی‌ودومین نشست سران اتحادیه عرب در شهر جده عربستان با حضور سران کشورهای عربی برگزار شد. در این نشست به صورت رسمی ریاست دوره‌ای اتحادیه عرب از الجزایر به پادشاهی سعودی واگذار گردید. برخی کارشناسان معتقدند این نشست تاریخی نقطه عطفی در تاریخ خاورمیانه معاصر و ایجاد پیمانی نوین میان دولت‌-ملت‌های عرب منطقه است. «بازگشت سوریه به اتحادیه عرب»، «تاکید بر اهمیت آرمان فلسطین»، «توقف دخالت‌های خارجی در امور داخلی کشورهای عربی»، «تسریع در روند پایان بحران سیاسی در لبنان»، « و «خودداری کشورهای عربی از شکل‌گیری گروه‌های مسلح و شبه‌نظامی» سر فصل‌های اصلی بیانیه پایانی نشست جده به ریاست محمد بن سلمان ولیعهد سعودی بود. در ادامه این گزارش سعی خواهیم کرد تا به بررسی اهداف نشست سران اتحادیه عرب به میزبانی پادشاهی عربی سعودی بپردازیم.

بازگشت سوریه به اتحادیه عرب؛ ندای مقاومت در جهان عرب

شاید مهم‌ترین رخداد در اجلاس اخیر اتحادیه عرب را بتوان حضور بشار اسد رئیس جمهور قانونی اسد پس از 12 سال در این نهاد منطقه‌ای دانست. قریب به یک دهه پیش با اوج گیری بحران داخلی در سوریه، کشورهای عربی تصمیم گرفتند تا با گرفتن کرسی اتحادیه عرب از دمشق و دادن آن به معارضان سوری، به پیشواز حکومت جدید در سوریه بروند؛ اما مقاومت دولت اسد در برابر تروریست‌های مسلح سبب شد تا سرنوشت به گونه‌ای دیگر رقم بخورد. دمشق با همراهی متحدان خود یعنی محور مقاومت و روسیه موفق شد تا حاکمیت خود را بر بیشتر مناطق این کشور احیا کند و بار دیگر بدل به قدرت حاکم در این کشور مدیترانه‌ای شود. با برگشتن ورق به نفع دولت قانونی اسد کشورهای عربی همچون امارات، عمان، بحرین، مصر و اردن جزء نخستین دولت‌هایی بودند که ضمن از سرگیری روابط سیاسی- دیپلماتیک، زمینه لازم برای شکستن تابو روابط با دولت دمشق را در جهان عرب فراهم کردند.

دومین نقطه در روند بازگشت سوریه به جهان عرب را می‌توان نتایج توافق پکن میان ایران و پادشاهی سعودی دانست. پس از دیدار مقامات امنیتی- سیاسی تهران و ریاض و از سرگیری روابط دیپلماتیک دو کشور، روند حل‌وفصل پرونده‌های منطقه‌ای در «یمن»، «سوریه»، «لبنان» و «بحرین» آغاز شد. پس از این توافق با سفرهای متقابل وزرای خارجه سعودی و سوریه به دمشق و ریاض، روابط دیپلماتیک و فعالیت خطوط پروازی دو کشور از سر گرفته شد. زلزله 7.8 ریشتری ترکیه- سوریه و سفرهای سریالی مقامات ارشد عربی به دمشق دیگر موتور پیشران پروژه عادی‌سازی روابط میان جهان عرب و سوریه بود. پس از این تحولات دو نشست مشورتی «جده» و «امان» با هدف بازگشت سوریه به اتحادیه عرب برگزار شد. در این نشست اکثر کشورهای عربی به غیر از قطر، کویت و مراکش نظر مثبتی در خصوص بازگشت بشار اسد به اریکه قدرت داشتند. نهایتا در جریان نشست فوق‌العاده وزرای خارجه اتحادیه عرب در «قاهره»؛ نمایندگان دولت‌های عربی با بازگشت سوریه به اتحادیه عرب موافقت کردند.

توقف موقت قطار عادی‌سازی

با عادی‌سازی روابط میان رژیم صهیونیستی با امارات، بحرین و سودان بسیاری از کارشناسان و ناظران سیاسی در منطقه غرب آسیا منتظر پیوستن سایر کشورهای عربی به قطار عادی‌سازی روابط با تل‌آویو بودند اما شکست ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری 2020 و بازگشت دموکرات‌ها به کاخ سفید سبب کند شدن روند برقراری روابط دیپلماتیک میان کشورهای عربی و رژیم اشغالگر قدس شد. با قدرت‌گیری مجدد نتانیاهو در اسرائیل گمانه‌زنی در خصوص فعال شدن کانال جرارد کوشنر برای برقراری ارتباط میان نتانیاهو و محمد بن سلمان در خصوص عادی‌سازی روابط دو کشور افزایش یافت. فایننشنال تایمز در مطلبی مدعی شد که «ام بی اس» شرط عادی‌سازی روابط با اسرائیل را دریافت حق چرخه غنی سازی اورانیوم و سوخت هسته‌ای اعلام کرده است. با این حال برخلاف تمام پیش‌بینی، ریاض تصمیم به عادی‌سازی روابط با تهران؛ آن با نقش میانجی‌گرایانه چین گرفت.

در جریان بیانیه سی‌ودومین نشست اتحادیه عرب، مسئله فلسطین به عنوان موضوع محوری کل امت اعلام شد. برهمین اساس در این بیانیه بر هویت عربی قدس اشغالی، پایتخت دولت فلسطین، حق کشور فلسطینی در داشتن حاکمیت مطلق بر سرزمین‌های 1967 (به‌ویژه قدس شرقی) و اهمیت فعال‌سازی «طرح صلح عربی« به عنوان موضوعات کلیدی اشاره گردید. صدور چنین بیانیه‌ای از جده نشان دهنده آن است که حداقل در کوتاه مدت (تا سال 2024) حکام سعودی علاقه‌ای به عادی‌سازی روابط با تل‌آویو ندارند و ترجیح می‌دهند در دوران دموکرات‌ها سیاستی دیگری را دنبال کنند. علاوه بر این اشاره بیانیه پایانی نشست جده به طرح «صلح عربی» نشان دهنده عدم تغییر شرط ریاض برای دریافت امتیاز مهم تشکیل دولت فلسطین به پایتختی قدس شرقی از اسرائیل، برای پیوستن به پیمان ابراهیم است.

بازتعریف رویکرد دولت‌های عربی در قبال ایران و ترکیه

در جریان نشست جده، احمد ابولغیط دبیرکل اتحادیه عرب در جریان کنفرانس مطبوعاتی از ایران و ترکیه خواست تا سیاست تعامل مثبت را با دولت‌های عربی انتخاب کنند. گرچه در قطعنامه‌های جانبی این نشست باز هم ادعاها و اتهاماتی بی‌اساس علیه ایران و در موضوع جزایر ایرانی مطرح شد ولی برای اولین‌بار در چند سال اخیر، این ادعای متوهمانۀ از بیانیۀ پایانی اتحادیۀ عرب حذف شد. در سال‌های اخیر این ادعا همواره پای ثابت بیانیۀ پایانی این اتحادیه و محل جدال جمهوری اسلامی ایران با این اتحادیه بود.  در بیانیه پایانی اجلاس جده همچنین از توافق پکن، از سرگیری روابط دیپلماتیک، بازگشایی سفارتخانه‌ها و فعال سازی توافق همکاری امنیتی و اقتصادی میان دو کشور استقبال شد. در بند دیگر این بیانیه ضمن محکومیت نیروهای ترکیه به شمال عراق؛ از آنکارا خواسته شد تا نیروهای خود را بی‌ قید و شرط از این منطقه خارج کند.

لحن بیانیه پایانی نشست سران اتحادیه عرب در خصوص سه قدرت غیر عرب خاورمیانه یعنی ایران، ترکیه و رژیم صهیونیستی نشان دهنده میل ریاض به تثبیت سیاست «تعامل مصلحت‌جویانه» میان دولت‌های منطقه است. در این راهبرد پادشاهی سعودی سعی می‌کند با ایجاد بلوک واحد در میان کشورهای عربی؛ به عنوان «برادر بزرگ‌تر» نقش رهبری را در جهان عرب ایفا کند. برهمین اساس ریاض سعی می‌کند بدون اشاره به پیچیدگی‌های موارد اختلافی میان دولت‌های منطقه، همواره به عنوان حامی «دولت‌های عربی» در برابر تهدیدات خارجی شناخته خواهد شد.

ارسال سیگنال میانجی‌گری به «مسکو» و «کیف»

دیگر نقطه عطف نشست جده را می‌توان حضور ولودیمیر زلنسکی رئیس جمهور اوکراین دانست. از ابتدای بحران اوکراین، ریاض براساس سیاست خارجی جدید این پادشاهی سعی کرد تا با قرار گرفتن در نقش «میانجی‌گری» علاوه بر ارتقاء برند ملی این کشور در محیط بین‌المللی؛ در کشمکش میان روسیه و غرب به نقش آفرینی معطوف به تامین منافع ملی بپردازد. به عنوان مثال سعودی‌ها به همراه سران امارات عربی متحده نقش کلیدی در روند آزادسازی اسرای جنگی ایفا کردند. در جریان این نشست زلنسکی علاوه بر تکرار ادعاهای اوکراین در خصوص عملیات نظامی روسیه مدعی شد که کیف به دنبال محافظت از مسلمانان شبه‌جزیره کریمه در برابر سرکوب روس‌ها است! در سوی مقابل پوتین رئیس جمهور روسیه نیز با ارسال پیام به اجلاس اتحادیه عرب، بر عزم مسکو بر تقویت روابط دوجانبه با کشورهای عربی و کمک به حل مناقشات فلسطین، سودان، لیبی و یمن خبر داد.

بسیاری از کارشناسان بر این عقیده‌اند که ریاض، هم‌پای پکن، آنکارا و تل‌آویو قصد دارد تا به عنوان بازیگر «بی‌طرف» و «میانجی» در بحران اوکراین، بدل به بازیگر کلیدی در روند اعلام آتش‌بس احتمالی و انعقاد قرارداد صلح میان کیف و مسکو شود. ایفا چنین نقش همزمان با نقش میانجی‌گری سعودی در بحران سودان، ریاض را بدل به مرکز «دیپلماسی منطقه‌ای- بین‌المللی» خواهد و در ادبیات سیاسی جدید از این کشور به عنوان بازیگری «صلح‌ساز» در روابط بین‌الملل یاد خواهد شد.

بهره سخن

«بازگشت اتحاد به جهان عرب» و «مقابله با مداخله خارجی» پیام اصلی بیانیه پایانی سی‌ودومین نشست سران اتحادیه عرب در جده بود. پادشاهی سعودی به رهبری محمد بن سلمان؛ با همراهی متحدان این کشور در بلوک محافظه‌کار سنی قصد دارد تا پس از متوقف کردن جریان بیداری اسلامی (بهار عربی) در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا، حال قصد داردکشورهای عربی را بدل به بلوکی واحد در مسائل بین‌المللی کند. ریاض در بلندمدت قصد دارد تا با تمام بازیگران تاثیرگذار جهانی و منطقه‌ای روابطی «مثبت» و در عین رقابت‌جویانه را تعریف کند تا در نظم سیال نظام بین‌الملل بتواند موقعیت خود را ارتقاء ببخشد.