زنان و دختران افغانستان که در مقطع زمانی دولت‌های جمهوریت (1382 الی 1400) از حقوق و امتیازات بی‌سابقه‌ای در جامعه و دولت این کشور برخوردار بودند[1]، پس از به قدرت رسیدن طالبان در سال 1400 مجدداً با قوانین محدودکننده این گروه مواجه شدند. طالبان که معتقد به کمرنگ شدن هویت اسلامی و افغانی (پشتونی) در نتیجه حدود دو دهه نفوذ فرهنگ غربی در افغانستان است، پس از تشکیل حکومت دوم اقدام به وضع قوانین و تصویب طرح‌های متعدد در حوزه اجتماع و فرهنگ به‌ویژه مرتبط با دختران و زنان افغانستان کرد که البته با واکنش‌های منفی متعددی در داخل و خارج از این کشور همراه بوده است.
در شهریور 1400، دو اعلامیه هم‌زمان از سوی امارت اسلامی منتشر گردید که در یکی، از انحلال وزارت امور زنان و تغییر نام آن به «وزارت امر به معروف و نهی از منکر» و در دیگری از تعطیلی مدارس دخترانه بالاتر از کلاس ششم تا زمان تهیه یک نظام آموزشی جدید مطابق با سنت اسلامی و آداب و رسوم افغانستانی خبر می‌داد. در ادامه، سفرهای داخلی زنان بدون محرم در دی 1400 ممنوع اعلام شد و امارت اسلامی از رانندگان خودروهای مسافربری خواست که زنان بدون محرم را برای سفرهای بیش از ۷۲ کیلومتر سوار نکنند. سپس، این گروه محدودیت‌هایی را برای سفر زنان بدون محرم به خارج از افغانستان در اسفند 1400 اعمال کرد.
محدودیت‌های طالبان در سال 1401 نیز تداوم داشت و امارت اسلامی در اردیبهشت، گویندگی اخبار توسط زنان بدون ماسک را ممنوع کرد و در مهر ماه نیز استفاده بانوان از اماکن ورزشی و حمام‌های عمومی و همچنین تردد آنان در پارک‌ها را با موانعی مواجه ساخت. در ادامه، دولت طالبان در آذر 1401، تحصیل دختران در دانشگاه‌ها را به دلیل عدم رعایت حجاب کامل از سوی دانشجویان دختر، مختلط بودن کلاس‌های دختران و پسران در دانشگاه‌ها، تحصیل دانشجویان دختر در رشته‌های ناشایست و به دور از خانواده را متوقف کرد و بازگشایی آن را منوط به حل این معضلات و تدوین نظام آموزشی جدید دانست. سپس، طالبان فعالیت بانوان در ادارات دولتی و غیردولتی این کشور (به استثنا بخش‌های مرتبط با وزارت بهداشت) را مغایر با دین اسلام و آداب و رسوم افغانستان دانست و از ممنوعیت فعالیت زنان در اماکن مذکور خبر داد.
امارت اسلامی به محدودیت‌های ذکر شده اکتفا نکرد و در سال 1402 ضمن ممنوعیت شرکت دختران در آزمون کنکور، فعالیت آرایشگاه‌های زنانه در افغانستان را متوقف ساخت و به این ترتیب، بر محدودیت‌های اعمالی خود بر تحصیل و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی زنان و دختران افغانستانی افزود.
آداب و رسوم (پشتونوالی[2])
با وجود هزینه‌های زیادی که کشورها و نهادهای خارجی در مقطع زمانی دولت‌های جمهوریت در بخش آموزش و پرورش افغانستان می‌کردند، تعداد زیادی از دختران در مناطق جنوبی این کشور از تحصیل باز می‌ماندند که یکی از عوامل اصلی آن، قوانین پشتونوالی بود. ارزش‌های پشتونوالی به گونه‌ای است که مانع از حضور دختران و زنان در عرصه‌های اجتماعی مانند آموزش و ... می‌شود. طبق آمارهایی که از سوی وزارت آموزش و پرورش (معارف) افغانستان در سال 1397 هـ.ش منتشر شد، در دهه 1390 بسیاری از دختران مناطق جنوبی که اکثریت آنان از قوم پشتون هستند، با محدودیت‌هایی تحصیلی از سوی خانواده‌ها روبرو بودند. بر اساس این آمار، در استان قندهار حدود 12 هزار نفر دانش‌آموز دختر به طور متوسط در هر سال وارد مقطع ابتدایی می‌شدند اما این آمار در مقاطع بالاتر از کلاس ششم به کمتر از 500 دانش‌آموز کاهش پیدا می‌کرد. این داده به روشنی گویای آن است که در دهه 1380 و 1390 علی‌رغم احداث مدارس متعدد دخترانه در مناطق جنوبی افغانستان، به دلیل اثرگذاری سنت‌های پشتونوالی میزان تحصیل دختران نسبت به پسران بسیار کمتر بود. بی‌شک، این سنت‌ها بر بسیاری از رهبران طالبان که مولود همین خاستگاه هستند، اثرگذار بوده و سبب وضع این چنین فرمان‌های محدودکننده‌ای در حکومت‌داری اول و دوم این گروه در خصوص زنان و دختران شده است.
باید دانست، قوانین وضع‌شده طالبان در خصوص زنان و دختران افغانستان صرفاً برگرفته از مبانی فقهی اسلامی نیست و در شرع اسلام، منعی برای تحصیل دختران وجود ندارد و از همین جهت است که کشورها، سازمان‌های اسلامی و علمای اکوره ختک پاکستان، دانشگاه الازهر مصر و ترکیه ضمن مخالفت با این فرامین، در تلاش برای رفع این محدودیت‌ها در افغانستان هستند.
طالبان چندی پس از تشکیل دولت خود در افغانستان اقدام به وضع قوانین محدودکننده متعددی در خصوص زنان کرد که اوج آن مخالفت با تحصیل دختران و فعالیت بانوان در ادارات و سازمان‌های دولتی و غیر دولتی بود. این فرامین که عموماً با واکنش‌های منفی داخلی و خارجی نیز همراه بود، ریشه در آداب و رسوم پشتون‌ها (نه مذهب حنفی) و شاید تلاش دولت طالبان برای اخذ امتیازات سیاسی و اقتصادی از جامعه بین‌الملل دارد. تداوم این محدودیت‌ها می‌تواند با کنشگری دیگر عوامل داخلی و خارجی، سبب کاهش مقبولیت امارت اسلامی در نزد شهروندان افغانستان، بروز برخی اختلافات درون گروهی طالبان (میان جناح طرفدار قوانین سخت‌گیرانه و طیف مقابل)، سوء استفاده مخالفین طالبان، همراهی مردم ناراضی با مخالفین و نهایتاً ایجاد بی‌ثباتی در جغرافیای افغانستان شود.
[1] - بر اساس قانون اساسی سال 1382 افغانستان، حداقل 25% از کرسی‌های نمایندگان ولسی جرگه/ مجلس نمایندگان که بر اساس رأی مستقیم مردم انتخاب می‌شدند، به زنان اختصاص داشت. همچنین در مجلسی مشورتی و نظارتی این کشور (مجلس سنا)، باید 50% سناتورهای انتصابی رئیس‌جمهور از میان زنان می‌بودند.
[2] - پشتونوالی مجموعه‌ای از قوانین مربوط به شرافت و روش زندگی برای پشتون‌های افغانستان و پاکستان است که عمدتاً روی اصولِ شرافت (ناموس)، ننگ (برخی تعصبات) و انتقام‌جویی تمرکز دارد. پشتونوالی که حدوداً 5 هزار سال قدمت دارد، دارای پنج اصل ابتدایی شامل مهمان‌نوازی، همبستگی، میهن‌پرستی، شجاعت و انتقام است.