عملیات پهپادی «تار عنکبوت» و تغییر پارادایم در جنگ و ژئوپلیتیک

نویسنده : دکتر نوید کمالی

تحول در معادلات امنیت جهانی

در سال‌های اخیر و در پی توسعه فناوری‌های نوین، ارتش‌های جهان به سرعت در حال بازتعریف مرز‌های قدرت و منازعه هستند. نمود آن را می‌توان در عملیات اخیر نیرو‌های اوکراینی علیه پایگاه‌های راهبردی ارتش روسیه مشاهده کرد. انتشار تصاویر و گزارش‌های این عملیات که توسط نیرو‌های ویژه اوکراینی و با نام «تار عنکبوت» انجام شد، نه تنها نشانگر تشدید بحران اوکراین بلکه ناقوس آغازی بر فصلی نوین در تاریخ جنگ‌های مدرن است.

این عملیات دقیق و ویرانگر به عمق خاک روسیه، منجر به انهدام یا آسیب‌دیدگی ده‌ها فروند هواپیمای بمب‌افکن و پشتیبانی شد. این رویداد فراتر از تاکتیک نظامی، بیانگر دگرگونی‌های ژرف در تهدیدات و آینده منازعات است.

آسیب‌پذیری ساختاری روسیه و نقش پهپاد‌ها

ابعاد راهبردی این حملات فراتر از شمارش هواپیما‌های منهدم شده یا حتی تأثیر آن بر توانایی روسیه برای ادامه حملات موشکی به اوکراین است. آنچه در پایگاه‌هایی نظیر «اولنیا» و «بلایا»، هزاران کیلومتر دورتر از خطوط مقدم نبرد، به نمایش درآمد، آسیب‌پذیری شگفت‌انگیز زیرساخت‌های نظامی حیاتی روسیه در برابر فناوری‌هایی است که دیگر در انحصار قدرت‌های بزرگ نیستند!

اوکراین، با اتکا به نوآوری و بهره‌گیری از پهپاد‌های انتحاری و هوش مصنوعی، جنگ را به داخل خاک روسیه کشانده است؛ حتی عمق استراتژیک نیز دیگر امنیت قطعی نمی‌دهد.

تحولی بنیادین در منطق جنگ‌های مدرن

این حمله، که احتمالاً با هدایت انسانی و نفوذ اطلاعاتی همراه بوده، نشان می‌دهد مرز‌های جغرافیایی دیگر معنا ندارند. کشور‌های دارای عمق استراتژیک باید بازنگری در دکترین دفاعی خود داشته باشند.

علاوه بر تضعیف توان هوایی روسیه، این عملیات روحیه نیرو‌های اوکراینی را تقویت کرده و بر معادلات سیاسی و مذاکرات تأثیرگذار خواهد بود. واکنش تند پوتین نیز گواه اهمیت این رویداد است.

پهپادها؛ بازیگر جدید ژئوپلیتیک جهانی

اشاعه فناوری پهپاد‌ها و هوش مصنوعی نظامی، تهدیدات ژئوپلیتیکی جدیدی را رقم زده است. امروز حتی بازیگران غیردولتی می‌توانند با دسترسی به این ابزارها، نظم امنیتی منطقه‌ای و جهانی را به چالش بکشند.

قابلیت‌های پهپاد‌ها در حملات دقیق و ارزان، باعث شده تا بسیاری از کشور‌ها آن را به‌عنوان ابزار توازن استراتژیک در جنگ‌های نامتقارن ببینند.

کشور‌ها و الزامات امنیتی جدید

برای کشور ما نیز، با توجه به موقعیت حساس ژئوپلیتیکی و پیشرفت‌های بومی در حوزه پهپادی، رصد تحولات جهانی امری حیاتی است. عملیات «تار عنکبوت» بار دیگر نشان داد که دفاع مؤثر نیازمند فناوری‌های نوین، از جمله جنگ الکترونیک، هوش مصنوعی و سامانه‌های ضدپهپاد است.

توسعه چنین قابلیت‌هایی، به‌ویژه در مواجهه با تهدیدات پیچیده ترکیبی، باید در اولویت قرار گیرد.

زیرساخت‌های حیاتی؛ اهداف جدید تهدیدات هوشمند

زیرساخت‌های غیرنظامی مانند نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، خطوط لوله و مراکز ارتباطی نیز به‌شدت در معرض تهدید حملات پهپادی قرار دارند؛ لذا تدوین راهبرد‌های حفاظتی جامع، از اولویت‌های امنیت ملی کشورهاست.

این راهبرد‌ها باید چندلایه و ترکیبی از فناوری، آموزش، قانون‌گذاری و تعاملات بین‌المللی باشند.

واکنش‌های جهانی و نگرانی از عبور خطوط قرمز

واکنش بین‌المللی به این عملیات متنوع بود. در حالی‌که متحدان اوکراین از این حمله به‌عنوان نشانه‌ای از قدرت دفاعی آن یاد کردند، برخی تحلیل‌گران مانند ژنرال کیت کلاگ درباره حمله به بمب‌افکن‌های استراتژیک روسیه – که بخشی از سه‌گانه هسته‌ای هستند – ابراز نگرانی کردند.

مکالمه تلفنی دونالد ترامپ با ولادیمیر پوتین و اذعان به اینکه این گفت‌و‌گو «به صلح فوری منجر نخواهد شد»، هشدار مهمی درباره تشدید احتمالی درگیری‌ها و عبور از خطوط قرمز استراتژیک است.

آینده نامعلوم، اما پرچالش جنگ‌های فناوری‌محور

با عنایت به آنچه بیان شد، پر واضح است که جنگ اوکراین به آزمایشگاهی برای انواع جدیدی از جنگ‌ها، به‌ویژه جنگ‌های پهپادی و الکترونیک تبدیل شده است. هر دو طرف درگیری به طور گسترده از پهپاد‌ها برای مقاصد مختلف استفاده می‌کنند و درس‌های آموخته شده در این میدان نبرد، به سرعت توسط ارتش‌های سراسر جهان مورد مطالعه و تحلیل قرار می‌گیرد. عملیات اخیر اوکراین نشان داد که دفاع در برابر حملات پهپادی انبوه و هوشمند، حتی برای قدرت‌های نظامی بزرگ با سامانه‌های پدافند هوایی پیشرفته، چالشی بسیار جدی است. پوشاندن هواپیما‌ها با تایر‌های لاستیکی، همانگونه که در تصاویر ماهواره‌ای از پایگاه‌های روسی دیده شد، راهکاری ابتدایی و ناکارآمد در برابر حملاتی با این سطح از پیچیدگی است. این امر ضرورت سرمایه‌گذاری در نسل جدیدی از سامانه‌های دفاعی ضدپهپاد، شامل فناوری‌های انرژی هدایت‌شده، جنگ الکترونیک، و هوش مصنوعی برای شناسایی و رهگیری تهدیدات کوچک و سریع را بیش از پیش آشکار می‌سازد.

تأثیر این تحولات صرفاً به حوزه نظامی محدود نمی‌شود. زیرساخت‌های غیرنظامی حیاتی، مانند نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، خطوط لوله، و مراکز ارتباطی، نیز به طور فزاینده‌ای در برابر حملات پهپادی آسیب‌پذیر هستند. این آسیب‌پذیری می‌تواند توسط دولت‌ها در زمان جنگ، یا توسط گروه‌های تروریستی و بازیگران غیردولتی در زمان صلح، مورد سوءاستفاده قرار گیرد و امنیت اقتصادی و اجتماعی کشور‌ها را به خطر اندازد. بنابراین، تدوین راهبرد‌های جامع برای حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی در برابر تهدیدات پهپادی، به یک اولویت امنیتی ملی برای همه کشورها، از جمله کشورمان، تبدیل شده است. این راهبرد‌ها باید شامل ترکیبی از اقدامات فنی، سازمانی، و قانونی باشند.

کنترل اشاعه فناوری‌های مرتبط با پهپاد‌ها و هوش مصنوعی نظامی، با توجه به کاربرد‌های دوگانه و دسترسی جهانی به قطعات آن، نیازمند بازطراحی نظام‌های بین‌المللی کنترل تسلیحات است.

جهان به سمت جنگ‌های پیچیده‌تر پیش می‌رود؛ استفاده همزمان از پهپاد، سلاح سایبری و جنگ الکترونیک، تهدیدی است که آینده امنیت جهانی را شکل خواهد داد.

جمع‌بندی راهبردی

عملیات «تار عنکبوت» اوکراین علیه روسیه، فقط یک پیروزی میدانی نیست؛ بلکه پیامی راهبردی به تمام جهان است. قواعد بازی تغییر کرده و هیچ کشوری نمی‌تواند از پیامد‌های این دگرگونی فناورانه-نظامی در امان بماند.

کشور‌ها باید با آینده‌نگری و هوشمندی، دکترین‌ها و سامانه‌های دفاعی خود را بازنگری کرده و آماده‌ی عصر جدیدی از تهدیدات هوشمند و ترکیبی باشند.